Μοναστική ιατρική: η μεσαιωνική θεραπεία με βότανα συναντά την σύγχρονη επιστήμη Understand article

Μετάφραση από τον Κωνσταντίνο Μιχαλοδημητράκη. Μία ομάδα Γερμανών ερευνητών φέρνει στο φως την θεραπευτική σοφία του Μεσαίωνα.

Οι περισσότεροι άνθρωποι θεωρούν την βοτανική ιατρική σαν μία καθαρά «εναλλακτική» επιλογή – κάτι που μπορεί να δοκιμάσεις για ένα βήχα ή κρύωμα που δεν υποχωρεί, αλλά όχι για ασθένειες απειλητικές για την ζωή. Όμως ο ιστορικός ιατρικής Δρ. Johannes Mayer, τα παίρνει όλα πολύ πιο σοβαρά: πιστεύει ότι οι θεραπείες με βότανα που περιγράφονται σε μεσαιωνικά κείμενα μπορούν να παρέχουν εξαιρετικά αρχικά σημεία για πολύ αποτελεσματικές σύγχρονες θεραπείες, ακόμα και για ασθένειες όπως ο καρκίνος. Και δεν είναι ο μόνος, καθώς η δουλειά του έχει ήδη τραβήξει την προσοχή (και χρηματοδότηση!) του φαρμακευτικού κολοσσού GlaxoSmithKline.

Η ερευνητική ομάδα του Δρ. Mayer στο Πανεπιστήμιο του Βούρτζμπουργκ (University of Würzburg) στην Γερμανία επικεντρώνεται στην μοναστική ιατρική (στα Γερμανικά Klostermedizin). Τα τελευταία 30 χρόνια, μέλη της ομάδας έχουν «κοσκινίσει» μοναστικά χειρόγραφα τα οποία χρονολογούνται από τον 8^ο αιώνα και μετά, μεταφράζοντας και δημοσιεύοντας λεπτομέρειες θεραπειών με φυτά και τις ασθένειες τις οποίες προορίζονται να αντιμετωπίσουν.

Η δουλειά τους μετατοπίστηκε από την ιστορική στην πιο επιστημονική πλευρά περίπου πριν από 14 χρόνια, όταν επισκέφθηκε την ομάδα ένας μάνατζερ της GlaxoSmithKline. Όταν ο επισκέπτης ρώτησε «Τι είναι η μοναστική ιατρική; Είναι προσευχή ή κάτι τέτοιο;», ο Δρ. Mayer του εξήγησε ότι στην πραγματικότητα σημαίνει την διαλεύκανση των θεραπειών με βότανα που είχαν καταγραφεί από μοναστήρια και την διερεύνηση των φυσιολογικών επιδράσεών τους.

Αυτή η επίσκεψη οδήγησε στην εδραίωση μιας ερευνητικής ομάδας στο πανεπιστήμιο, με επιχορήγηση από την GlaxoSmithKline, για να αναζητήσει αποτελεσματικές σύγχρονες θεραπείες που να εξάγονται από την μεσαιωνική μοναστική γνώση. Μέχρι στιγμής η συνεργασία έχει οδηγήσει στην ανάπτυξη μερικών προϊόντων για την αντιμετώπιση του κοινού κρυώματος, τα οποία πουλάει η κατάλληλα ονομασμένη εταιρεία Abtei («Αβαείο» στα Γερμανικά). Η ομάδα έχει τώρα άλλες διασυνδέσεις με φαρμακευτικές εταιρείες, καθώς και με το Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο του Βούρτζμπουργκ.

Η αρχική πηγή τέτοιων καρποφόρων αποτελεσμάτων είναι τα πολυάριθμα ιστορικά κείμενα. «Πρώτα προσπαθήσαμε να ερευνήσουμε τα φυτά που είχαν καταγραφεί στα μοναστήρια που χρησιμοποιούταν κατά τον Πρώιμο και Μέσο Μεσαίωνα, μεταξύ του 8^ου και 12^ου αιώνα», λέει ο Δρ. Mayer. «Αλλά τώρα ερευνούμε ολόκληρη την ιστορία των θεραπευτικών φυτών στην Ευρώπη μέχρι τις μέρες μας, ψάχνοντας για ενδείξεις του τι μπορεί να είναι χρήσιμο».

Η έρευνα συμπεριλαμβάνει αρκετά βήματα: μετάφραση των κειμένων (συχνά από μεσαιωνικά Λατινικά), ταυτοποίηση με ακρίβεια την αντιστοιχία ποιο φυτό χρησιμοποιούταν για ποια αγωγή – δεν είναι εύκολο έργο με δεδομένη την ασυνέπεια και ποικιλία στα κοινά ονόματα που χρησιμοποιούταν για πολλά φυτά – και μετά την εύρεση των δραστικών συστατικών.

Κατόπιν, μερικά από αυτά τα συστατικά δοκιμάζονται σε εργαστήρια στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο του Βούρτζμπουργκ ή στις συνεργαζόμενες φαρμακευτικές εταιρείες. Για παράδειγμα, επιστήμονες στο ωτορινολαρυγγικό τμήμα του νοσοκομείου δοκιμάζουν αυτή την στιγμή την επίδραση υδατικών και αλκοολικών εκχυλισμάτων από την Osmunda regalis (βασιλική φτέρη του παλαιού κόσμου) και του Chelidonium majus (Χελιδόνιο το μέγα) σε καλλιέργειες καρκινικών κυττάρων του αυτιού. Τέλος, μερικές υποσχόμενες ενδεικτικές περιπτώσεις έχουν περάσει στο στάδιο ανάπτυξης ως εν δυνάμει νέα φάρμακα και υποβάλλονται σε κλινικές και άλλες δοκιμές ώστε να συμμορφώνονται με τις νομικές προϋποθέσεις. Για παράδειγμα, αν τα εκχυλίσματα φτέρης και λυκίσκου αποδειχθούν αποτελεσματικά, τότε οι κλινικές δοκιμές θα γίνουν στο νοσοκομείο.

Αυτή η πολύπλοκη διαδικασία αντανακλάται στην πολυεπιστημονική ειδίκευση της ομάδας του Δρ. Mayer, η οποία αποτελείται από μέλη με μεγάλη ποικιλία επιστημονικών υποβάθρων: ιστορικοί της ιατρικής και λόγιοι των Λατινικών και αρχαίων Ελληνικών, μαζί με χημικούς, βιολόγους και φαρμακοποιούς – όλοι τους χρειάζονται για να κατανοηθούν πλήρως οι μεσαιωνικές ιατρικές συνταγές. Υπάρχουν επίσης εξωτερικοί ειδικοί στους οποίους μπορεί να απευθυνθεί η ομάδα – συμπεριλαμβανομένου και ενός Σιστερσιανού μοναχού που είναι βιολόγος.

Το υπόβαθρο του Δρ. Mayer είναι στην ιστορία. «Πρώτα σπούδασα ιστορία, μετά την ιστορία της ιατρικής και έτσι ανακάλυψα ότι δεν ξέραμε τι φυτά πραγματικά χρησιμοποιούσαν στον Μεσαίωνα. Έτσι ξεκίνησα να φτιάχνω μία βάση δεδομένων για ιστορικά φυτά που χρησιμοποιούταν στην Ευρώπη», λέει ο Δρ. Mayer.

Παρόλο ότι τα περισσότερα κείμενα κλειδιά είναι γραμμένα στα Λατινικά, σε πολλές περιπτώσεις αποτελούν μεταφράσεις από προγενέστερα κείμενα γραμμένα στα Αραβικά, μερικά από τα οποία επίσης περιέχουν διατηρημένες γνώσεις αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων όπως ο Αριστοτέλης. Όπως εξηγεί ο Δρ. Mayer: «Στον Πρώιμο Μεσαίωνα δεν υπήρχε αρκετή βιβλιογραφία στην Ευρώπη και ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (23-79 μ.Χ.) ήταν ο πιο σημαντικός παλαιός συγγραφέας μοναστικής ιατρικής. Μετά, κατά τον 11^ο αιώνα, άρχισαν να μεταφράζουν Αραβικά κείμενα στα Λατινικά και έτσι κατέφθασαν στην Ευρωπαϊκή ιατρική πολλά καινούργια φυτά».

Ένα παράδειγμα από αυτά είναι το Alpinia officinarum, ένα φυτό που χρησιμοποιούταν για την θεραπεία αναπνευστικών προβλημάτων αλλά και για χαλάρωση. Παρόλο ότι αυτό το φυτό ενδημεί στην Ευρώπη, η θεραπευτική του χρήση ξεκίνησε μόνο μετά την άφιξη των Αραβικών κειμένων.

Με τον καιρό, η μετάφραση Αραβικών κειμένων κατέληξε να επισκιάσει την εποχή της μοναστικής ιατρικής γιατί οδήγησε στην ίδρυση πολλών πανεπιστημίων τον 13^οαιώνα. Έτσι από αυτό το σημείο και μετά υπήρχαν επαγγελματίες ιατροί και η μοναστική ιατρική έγινε λιγότερο σημαντική.

Όμως, υπήρχε μία καινούργια περίοδος της μοναστικής ιατρικής τον 16^ο αιώνα, επειδή πολλοί από τους ιεραπόστολους που στάλθηκαν στις νέο-ανακαλυφθείσες περιοχές της Αμερικής ήταν μοναχοί. «Οι μοναχοί ενδιαφερόταν να ανακαλύψουν τι έκαναν οι ιθαγενείς Αμερικάνοι με τα ξεχωριστά φυτά στην Κεντρική και Νότια Αμερική. Έτσι έγραψαν βιβλία για την χρήση αυτών των φυτών και έστειλαν τις πληροφορίες πίσω στην Ευρώπη», λέει ο Δρ. Mayer.

Σήμερα, η ομάδα του Δρ. Mayer συνεργάζεται όχι μόνο με την βιομηχανία αλλά και με ενεργά μοναστήρια, συμβουλεύοντας για την καλλιέργεια ξεχωριστών φυτών στους κήπους του μοναστηριού και τις χρήσεις τους σε αφεψήματα τύπου τσαγιού και σε λοσιόν. Διοργανώνουν ακόμα και μαθήματα για το κοινό στο τοπικό μοναστήρι στο Όμπερτζελ (Oberzell) – τα οποία αποδίδουν μερική επιπλέον επιχορήγηση που είναι χρήσιμη για την ομάδα.

Ο Δρ. Mayer έχει ανακαλύψει ότι καλλιεργώντας τα φυτά δεν είναι πάντα ο καλύτερος τρόπος για να τα αποκτήσουμε, είτε γιατί είναι δύσκολο να τα κάνουμε να μεγαλώσουν είτε επειδή τα συστατικά που λαμβάνονται από τα άγρια φυτά είναι καλύτερα από αυτά από καλλιεργημένα φυτά.

«Πρέπει να βγεις στο δάσος για να βρεις αυτά τα φυτά, όπως το Arnica montana· είναι πολύ δύσκολο να καλλιεργήσεις τα φυτά και να πάρεις αρκετά λουλούδια», λέει. «Αλλά στην φύση μεγαλώνει καλά». Κάτι που ίσως είναι κατάλληλη υπενθύμιση της καταπληκτικής πολυπλοκότητας της φύσης, που είναι τόσο προφανής σήμερα όσο ήταν για τους ανθρώπους κατά τον Μεσαίωνα.

Αξιόπιστες θεραπείες

Παρόλο ότι πολλά φυτά έχουν παραδοσιακά χρησιμοποιηθεί στην ιατρική, λίγα έχουν διερευνηθεί επιστημονικά για να δούμε εάν αποτελούν πραγματικά ασφαλή και αποτελεσματικά θεραπευτικά μέσα για τις περιπτώσεις τις οποίες λεγόταν ότι θεράπευαν. Μαζί με εργαστηριακές μελέτες, σαν αυτές που διεξάγονται στην ομάδα του Δρ. Mayer, πρέπει να δοκιμαστεί η κλινική αποτελεσματικότητα μιας αγωγής.

Οι επιστήμονες συμφωνούν ότι ο καλύτερος τρόπος για να βρουν την αποτελεσματικότητα μίας αγωγής είναι μέσω μίας κλινικής δοκιμής υψηλής ποιότητας ή RCT (τυχαιοποιημένη ελεγχόμενη δοκιμή· randomised controlled trial). Αυτές συμπεριλαμβάνουν πολλές προφυλάξεις για να εξασφαλίσουν ότι τα αποτελέσματα των δοκιμών δεν είναι μεροληπτικά:

• Η αγωγή που μελετάται συγκρίνεται με μία ή περισσότερες εναλλακτικές αγωγές ελέγχου, συμπεριλαμβανομένου ενός εικονικού φαρμάκου (placebo· κάποιο που δεν έχει άμεση φαρμακολογική δράση, όπως π.χ. ένα χάπι ζάχαρης).
• Οι διαφορετικές αγωγές κατανέμονται τυχαία στους συμμετέχοντες στην δοκιμή.
• Ούτε οι ασθενείς, ούτε αυτοί που τους χορηγούν την αγωγή, γνωρίζουν ποια αγωγή έχει δοθεί· αυτό ονομάζεται διπλό τυφλό.
• Η δοκιμή πρέπει να έχει αρκετούς συμμετέχοντες έτσι ώστε να μην είναι εύκολο τα αποτελέσματα να έχουν συμβεί κατά τύχη (όσα περισσότερα δεδομένα υπάρχουν, τόσο μικρότερη είναι η πιθανότητα να συμβεί αυτό).

Ενώ όλα αυτά μπορεί να φαίνονται πολύ πολύπλοκα, χωρίς αυτές τις προφυλάξεις τα αποτελέσματα θα μπορούσαν εύκολα να οφείλονται σε άλλους παράγοντες αντί στην ίδια την αγωγή, οπότε δεν θα ήταν αξιόπιστα. Ακόμα και όταν έχει γίνει μία υψηλής ποιότητας μελέτη, τα αποτελέσματα πρέπει να εξεταστούν παράλληλα με αυτά άλλων τέτοιων δοκιμών για να δούμε τι υποδεικνύει το σύνολο των αποδείξεων (Για να μάθετε περισσότερα για τις κλινικές δοκιμές, δείτε Garner & Thomas, 2010, και Brown, 2011.)

Αγωγές με βότανα που υποστηρίζονται από αποδείξεις καλής ποιότητας περιλαμβάνουν τις εξής:

• Η αγκινάρα (Cynara scolymus) μπορεί να βοηθήσει σε προβλήματα του πεπτικού συστήματος καθώς αυξάνει την ροή της χολής, η οποία βοηθά στην πέψη των λιπαρών. Δείτε το «The Handbook of Clinically Tested Herbal Remedies^w1» για αποδείξεις.
• Το φίγγι ή cranberry (Vaccinium macrocarpon) μπορεί να βοηθήσει στην πρόληψη λοιμώξεων του ουροποιητικού συστήματος: η πόση του χυμού από φίγγι θεωρείται ότι μειώνει την ικανότητα των βακτηρίων να προσκολλούνται στα τοιχώματα του ουροποιητικού συστήματος. (Όμως, μία πρόσφατη ανασκόπηση των δεδομένων οδήγησε στο συμπέρασμα ότι το φίγγι είναι λιγότερο αποτελεσματικό από ότι θεωρούταν νωρίτερα). Δείτε την ιστοσελίδα του Cochrane Collaboration^w2 για αποδείξεις.
• Το βάλσαμο ή σπαθόχορτο (Hypericum perforatum) είναι εξίσου δραστικό στην αντιμετώπιση της κατάθλιψης με μερικά φαρμακευτικά αντικαταθλιπτικά, αλλά όπως αυτά μπορεί να έχει παρενέργειες. Δείτε το «The Handbook of Clinically Tested Herbal Remedies^w1» για αποδείξεις.

Άσκηση για την τάξη

Οι μαθητές μπορούν να κάνουν την δική τους έρευνα σε θεραπείες με βότανα οι οποίες έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικές – ή όχι. Ίσως ζητήστε τους να διερευνήσουν μερικές συνηθισμένες θεραπείες με βότανα (π.χ. εχινάκεια, ηράνθεμο (evening primrose), γκίγκο (gingko), τζίνσενγκ, βαλεριάνα) και να εξηγήσουν τι υποδεικνύουν οι διαθέσιμες πληροφορίες και πόσο αξιόπιστες πιστεύουν ότι είναι.

Μία από τις καλύτερες πηγές για να μάθετε για την αποτελεσματικότητα θεραπειών όλων των ειδών είναι η ιστοσελίδα του Cochrane Collaboration^w2. Το Cochrane Collaboration παράγει ανασκοπήσεις των δεδομένων κλινικών δοκιμών για να καθορίσει εάν υπάρχουν καλές αποδείξεις ότι μία αγωγή είναι αποτελεσματική. Υπάρχει πρόσβαση στις ανασκοπήσεις μέσω της ιστοσελίδας του Cochrane.

Μία άλλη πηγή είναι το «The Handbook of Clinically Tested Herbal Remedies^w1» της Marilyn Barrett (2004), για το οποίο επίσης υπάρχει πρόσβαση μέσω του διαδικτύου. Η συγγραφέας έχει συλλέξει αποδείξεις από περισσότερες των 30 θεραπειών με βότανα που χρησιμοποιούνται συνήθως, μαζί με ανασκοπήσεις κάθε δοκιμής και βαθμολογώντας την ποιότητα των αποδείξεων που παρέχει η κάθε μία (βαθμολογία Ι, ΙΙ ή ΙΙΙ).

Download

Download this article as a PDF