Το μυστήριο του αλτρουισμού Understand article
Μετάφραση από: Χρήστος Χριστογεώργος (Christos Christogeorgos) - Φοιτητής Βιολογίας, ΕΚΠΑ και Παναγιώτης Κ. Στασινάκης (Panagiotis K. Stasinakis) - Εκπαιδευτικός, Βιολόγος, MEd, PhD,…
(Vespula germanica).
Χορηγία εικόνας από τον
Richard Bartz· πηγή εικόνας:
Wikimedia Commons
Αποτελεί ένα μυστήριο η προέλευση της καλοσύνης. Από που πηγάζει η τάση που έχουν οι οργανισμοί να δίνουν και να είναι αλτρουιστές; Πώς κληρονομήθηκαν δια μέσου της φυσικής επιλογής – ένα δώρο που μας απονεμήθηκε μέσω της εξελικτικής πορείας της θυσιαστικής αμοιβάδας, του ανιδιοτελούς πιγκουίνου και του φιλάνθρωπου μπαμπουίνου; Ή μήπως ο αλτρουισμός είναι μία μοναδική ευγένεια, ένας μοναδικός ανθρώπινος θρίαμβος μέσα στην ασυνήθιστα άγρια φύση; Ο Κάρολος Δαρβίνος θεωρούσε πως αυτό το ερώτημα ήταν ένα ιδιαίτερο αίνιγμα και από τότε μέχρι σήμερα οι στοχαστές προσπαθούν να το λύσουν.
μυρμηγκιών, μερικά άτομα
έχουν έντονα διογκωμένες
κοιλιές, οι οποίες παρέχουν
μία πηγή τροφής για την
υπόλοιπη αποικία.
Χορηγία εικόνας από τον Greg
Hume· πηγή εικόνας:
Wikimedia Commons
Το μυστήριο είναι το εξής: εάν η εξέλιξη είναι μία διεργασία επιβίωσης του πιο προσαρμοσμένου και ο αλτρουισμός είναι μία συμπεριφορά η οποία μειώνει την αρμοστικότητα (fitness), τότε γιατί συναντάμε αλτρουιστικά φαινόμενα οπουδήποτε και αν κοιτάξουμε στη φύση; Σκεφτείτε τα ‘μελωμένα’ μυρμήγκια των αμερικανικών ερήμων, τα οποία κρέμονται μονίμως ανάποδα σαν μεγάλα δοχεία ζαχαρωμένου νερού, περιμένοντας να αξιοποιηθούν από την βασίλισσα και τους απογόνους της, όταν αυτοί διψάσουν· ή τις γαζέλες που πηδάνε εμφανώς πάνω-κάτω για να προειδοποιήσουν την αγέλη ότι ένα λιοντάρι καραδοκεί στο γρασίδι· ή τα κίτρινα φυτά ‘έρωτας’ (Impatiens pallida), τα οποία, όταν σπανίζει το φως του ήλιου, δεν το αξιοποιούν επενδύοντας στη δημιουργία φύλλων, αλλά το επενδύουν στη δημιουργία βλαστών και ριζών έτσι ώστε να μοιράζονται το φως με όλα. Αυτά είναι μόνο μερικά από τα χιλιάδες παραδείγματα αλτρουισμού στο φυσικό κόσμο.
γλοιώδης μούχλα, η
Dictyostelium discoideum
είναι μία εδαφόβια
αμοιβάδα. Όταν πεινάσουν,
τα φυσιολογικά ελεύθερα
κύτταρα συναθροίζονται σε
μία ‘σφαίρα’, που
αποτελείται από βιώσιμα
σπόρια και ένα
αλτρουιστικό,
μη-αναπαραγωγικό μίσχο.
Χορηγία εικόνας από τον
Owen Gilbert
Ο βολογικός αλτρουισμός ορίζεται από το αποτέλεσμα μίας δράσης: εάν μια αμοιβάδα συμπεριφέρεται κατά τέτοιον τρόπο έτσι ώστε να μειώνει την δική της αρμοστικότητα ενώ παράλληλα αυξάνει την αρμοστικότητα ενός άλλου οργανισμού, τότε η αμοιβάδα είναι αλτρουιστική. (Ορισμένα είδη κοινωνικής αμοιβάδας θυσιάζουν τους εαυτούς τους για χάρη των μελών της ομάδας τους.) Ο ανθρώπινος , ή ψυχολογικός αλτρουισμός, από την άλλη, αφορά μόνο την πρόθεση: αν βοηθήσω μία ηλικιωμένη να διασχίσει τον δρόμο τη στιγμή που έχω κρυφά σχέδια να μου γράψει τη διαθήκη της, δεν θεωρούμαι αλτρουιστής, ακόμα και αν ένα φορτηγό με χτυπήσει και με σκοτώσει κατά τη διάρκεια που την περνάω απέναντι. Υπάρχει άραγε κάποια σύνδεση ανάμεσα στις αλτρουιστικές συμπεριφορές της αμοιβάδα και τον αλτρουισμό του ανθρώπου; Παρ’ όλα αυτά, οι δράσεις της άνευ εγκεφάλου αμοιβάδας και ο ανθρώπινος εγκέφαλος που μας επιτρέπει να συμπεριφερόμαστε ανιδιοτελώς, είναι εξελικτικά προϊόντα.
(1875-1965) κέρδισε το
Νόμπελ Ειρήνης το 1952 για
την φιλοσοφία του ‘ευλάβει
για τη ζωή’.
Χορηγία εικόνας από τον Rolf
Unterberg· πηγή εικόνας:
Wikimedia Commons
Από τον καιρό του Δαρβίνου και ακόμη πιο νωρίς επιδιώξαμε να απαντήσουμε σε αυτά τα αινίγματα. Συγκεκριμένα, αναρωτιόμασταν ακόμη και κατά πόσον υπάρχει αληθινός αλτρουισμός. ‘ Ξύσε έναν αλτρουιστή και δες έναν εγωιστή να ματώνει ’, κάποιος φιλοσοφεί. Πώς θα μπορούσαμε άραγε να εξηγήσουμε τις ζωές των τιμημένων με βραβείο Nόμπελ Ειρήνης, Albert Schweitzer και Mητέρας Τερέζα; Ή έναν στρατιώτη που πηδάει σε μία χειροβομβίδα για να σώσει τους συμπολεμιστές του; Οι κυνικοί θα πουν, συνειδητά ή όχι, πως η αυτοθυσία κατευθύνεται πάντα από υστεροβουλίες.
Η ιστορία μάς διδάσκει ότι όταν εξετάζουμε την σχέση ανάμεσα στην φύση και την ηθική, συχνά σκοντάφτουμε σε αυτό που ονομάζεται Λαιμητόμος του Hume (Hume’s Guillotine) (περιγράφηκε από τον Σκωτσέζο φιλόσοφο David Hume [1711-1776] και συχνά αναφέρεται λαθεμένα ως ‘νατουραλιστική πλάνη’). Δηλαδή, το λάθος να συγχέουμε αυτό που είναι με αυτό που θα έπρεπε να είναι ή αυτό που παρατηρούμε στη φύση με έναν κανόνα για την συμπεριφορά μας (Hume, 1739). Αυτό είναι σημαντικό όταν πρόκειται για τον αλτρουισμό, διότι ήδη από τα χρόνια του Δαρβίνου, η επιστήμη έχει παράσχει πλήθος εξηγήσεων για την εξέλιξη των θυσιαστικών χαρακτήρων.
τα μυρμήγκια (Υμενόπτερα)
παρουσιάζουν
απλοδιπλοειδία, όπου τα
θηλυκά είναι περισσότερο
όμοια γενετικά με τις
αδερφές τους παρά με τους
απογόνους τους. Αυτό
θεωρείται πως είναι η
βασική αιτία για την εξέλιξη
των αποικιών των
κοινωνικών εντόμων.
Χορηγία εικόνας από τον
CrazyD· πηγή εικόνας:
Wikimedia Commons
Μία από αυτές τις εξηγήσεις είναι ο νεποτισμός: όσο πιο στενή είναι η γενετική συσχέτιση, τόσο πιο μεγάλη είναι η πιθανότητα εμφάνισης αλτρουισμού. Αυτό επισημοποιήθηκε στην άλγεβρα από τον Βρετανό εξελικτικό βιολόγο Bill Hamilton, ο οποίος δήλωσε ότι ένα γενετικό χαρακτηριστικό για τον αλτρουισμό θα μπορούσε να διαχυθεί μέσα σε έναν πληθυσμό, αν:
rB > C
όπου r είναι η γενετική συσχέτιση των δύο ατόμων, B είναι το αναπαραγωγικό όφελος που αποκτά ο αποδέκτης της αλτρουιστικής πράξης, και C είναι το αναπαραγωγικό κόστος του ατόμου που εκτελεί την αλτρουιστική πράξη (Hamilton, 1964a, 1964b). Μήπως αυτό σημαίνει, πως είναι φυσικό (νατουραλιστικό) να βοηθάμε συγγενείς, αλλά αφύσικο να βοηθάμε αγνώστους;
πάνω-κάτω για να
προειδοποιήσουν την αγέλη
ότι ένας θηρευτής καραδοκεί
στο γρασίδι.
Χορηγία εικόνας από τον Rick
Wilhelmsen· πηγή εικόνας:
Wikimedia Commons
Ίσως όχι. Μία άλλη εξήγηση είναι η απλή ανταπόδοση: ένα άτομο βοηθάει κάποιο άλλο με την προσδοκία, σε αντάλλαγμα, να βοηθηθεί από αυτό. Σχετικό με αυτό είναι και το θέμα της εμπιστοσύνης: αν αδυνατώ να αποδείξω πως είμαι έμπιστος, δε θα επιβιώσω σε έναν κόσμο που εξαρτάται από τη συνεργασία.
Μία τρίτη εξήγηση είναι η επιλογή ομάδας: αυτές οι ομάδες που χρησιμοποιούν τον αλτρουισμό για την κοινωνική συνοχή με την προοπτική να ενδυναμώσουν τη σχέση τους, έχουν πλεονέκτημα έναντι ομάδων με μη-συνεργατικά άτομα.
τυφλοπόντικων
αναφέρονται μερικές φορές
ως τα κοινωνικά έντομα του
κόσμου των θηλαστικών.
Χορηγία εικόνας από τον
Ltshears· πηγή εικόνας:
Wikimedia Commons
Όμως, αυτές οι εξηγήσεις αφήνουν περιθώριο για αληθινό αλτρουισμό; Οι εξηγήσεις ικανοποιούν τον σκεπτικιστή, δεδομένου ότι όλες τελικά εξαρτώνται από την λογική του εγωισμού: αξίζει να βοηθάς άλλους ή την ομάδα εφόσον επωφελείσαι από αυτό. Και αν αυτό είναι ό,τι δείχνουν τα μοντέλα και οι θεωρίες, υποστηριζόμενα από την εμπειρική παρατήρηση, τότε ίσως ο αληθινός αλτρουισμός είναι απλά ένα όνειρο. Πιο επικίνδυνη είναι η ιδέα, ότι αν εξελιχθήκαμε να είμαστε αλτρουιστικοί μόνο για ιδιοτελείς λόγους, τότε ίσως δεν θα έπρεπε καν να προσπαθούμε να συμπεριφερόμαστε ως αληθινοί αλτρουιστές.
Ένας επιστήμονας που προσπάθησε να λύσει το μυστήριο του αλτρουισμού ήταν ο Αμερικανός πληθυσμιακός γενετιστής, George Price. Εξάγοντας μία εξίσωση στα τέλη της δεκαετίας του 60’, η οποία αργότερα θα έφερε το όνομά του, ο Price κατέληξε στο συμπέρασμα ότι αν ο αλτρουισμός μπορούσε να εξηγηθεί με μαθηματικά τότε δεν ήταν αληθινός αλτρουισμός. Η ανιδιοτέλεια ήταν πάντα ενδιαφέρουσα – αυτό πίστευε ότι υποδείκνυε η εξίσωσή του (Price, 1970).
αλτρουιστική συμπεριφορά,
όπως ένας στρατιώτης που
πηδάει σε μία χειροβομβίδα
για να σώσει τους
συμπολεμιστές του, να
εξηγηθεί επιστημονικά;
Χορηγία εικόνας από το
Υπουργείο Άμυνας του
Ηνωμένου Βασιλείου.
Για τον George Price αυτή ήταν μία απαίσια διαπίστωση: κατέβηκε σαν άγγελος στους άστεγους του Λονδίνου, αποφασισμένος να διαψεύσει τα μαθηματικά, που ο ίδιος κατασκεύασε. Στο τέλος, έχοντας παραχωρήσει όλα του τα υπάρχοντα, έγινε ο ίδιος άστεγος, για να δώσει τέλος στη ζωή του σε ένα κρύο κατάλυμα, στο Λονδίνο το 1975.
Η επιστήμη είναι ένα ισχυρό εργαλείο για την κατανόηση του κόσμου μας. Η νευρογενετική και οι λειτουργικές μελέτες απεικόνισης μαγνητικού συντονισμού προσπαθούν να ανακαλύψουν τα γονίδια του αλτρουισμού και τις συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου που παίζουν κάποιο ρόλο στην αλτρουιστική συμπεριφορά (Churchland, 2011). Ακριβώς γι’ αυτό όμως, πρέπει να θυμόμαστε την τύχη του George Price: η ιστορία του είναι μία προσωποποίηση του αλτρουιστικού παραδόξου. Δείχνει ότι τα εργαλεία της επιστήμης δεν είναι πάντα σχετικά με τα είδη των ερωτήσεων που μας ενδιαφέρουν, όπως το πώς θα πρέπει να συμπεριφερόμαστε. Αν είμαστε σε θέση να απαντήσουμε όλα τα επιστημονικά ερωτήματα που θέτουμε, θα μπορούσε αυτό να εξηγήσει όλα όσα θέλουμε να κατανοήσουμε; Η ιστορία του George Price καταδεικνύει ότι η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι ‘όχι’.
Αναγνώριση
Το άρθρο αυτό προσαρμόστηκε από ένα προηγούμενο άρθρο του Oren Harmanw1, που δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα the Forbes.
References
- Churchland P (2011) Braintrust: What Neurobiology Tells Us About Morality. Princeton, NJ, USA: Princeton University Press. ISBN: 9780691137032
- Hamilton WD (1964a) The genetical evolution of social behaviour I. Journal of Theoretical Biology 7(1): 1-16. doi: 10.1016/0022-5193(64)90038-4
- Hamilton WD (1964b) The genetical evolution of social behaviour II. Journal of Theoretical Biology 7(1): 17-52. doi: 10.1016/0022-5193(64)90039-6
- Harman O (2010) The Price of Altruism: George Price and the Search for the Origins of Kindness. New York, NY, USA: W.W. Norton. ISBN: 9780393067781
- Hume D (1739) A Treatise on Human Nature. Cheapside, UK: John Noon
- Το κείμενο είναι ελεύθερα διαθέσιμο διαδικτυακά μέσω του Project Gutenberg.
- Price GR (1970) Selection and covariance. Nature 227: 520-521. doi: 10.1038/227520a0
- Ανακτήστε το άρθρο δωρεάν ή εγγραφείτε στο Nature σήμερα.
Web References
- w1 – Το άρθρο αυτό βασίζεται σε ένα άρθρο του Oren Harman στην ιστοσελίδα the Forbes.
- Ακόμα στην ιστοσελίδα the Forbes δείτε ένα βίντεο με τον Oren Harman να συζητάει την ιστορία πίσω από το τελευταίο του βιβλίο, The Price of Altruism.
Resources
- Ο φιλόσοφος Elliott Sober και ο βιολόγος David Sloan Wilson προσπαθούν να συμφιλιώσουν τον αλτρουισμό, εξελικτικά και ψυχολογικά, με τις επιστημονικές ανακαλύψεις που φαίνεται να απεικονίζουν την αγριότητα της φύσης.
- Sober E, Wilson DS (1998) Unto Others: The Evolution and Psychology of Unselfish Behavior. Cambridge, MA, USA: Harvard University Press. ISBN: 978-0674930476
- Για να μάθετε γιατί ο ψυχολόγος Steven Pinker δεν υποστηρίζει την ιδέα της επιλογής ομάδων, δείτε την έκθεση του ‘The false allure of group selection’.
Review
Ο αλτρουισμός είναι μία συμπεριφορά που παρατηρείται σε όλους τους τύπους των οργανισμών, όμως ακόμα οι αιτίες του παραμένουν μυστήριο. Σε αυτό το άρθρο, ο Oren Harman εξερευνά τις πιθανές αιτίες του αλτρουισμού και το κατά πόσο αληθινός αλτρουισμός υπάρχει στους ανθρώπους.
Αυτό δεν είναι ένα επιστημονικό άρθρο με την αυστηρή του έννοια· θα μπορούσε εξίσου εύκολα να χρησιμοποιηθεί σε ένα μάθημα κοινωνικών σπουδών. Οι εκπαιδευτικοί θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν το άρθρο ως τη βάση μίας συζήτησης πολλών θεματικών ενοτήτων, οι οποίες συνδέουν την επιστήμη με τις κοινωνικές σπουδές: για παράδειγμα, φυσική επιλογή και αλτρουισμός· η γενετική βάση του αλτρουισμού· αλτρουισμός και αρμοστικότητα της ομάδας· και μαθηματικοί τύποι για τον αλτρουισμό. Το άρθρο θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για οποιαδήποτε ηλικιακή ομάδα μαθητών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, ειδικότερα για τις ηλικίες 15-19.
Το άρθρο θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σε μία άσκηση κατανόησης, με πιθανές ερωτήσεις τις εξής:
- Γιατί ο αλτρουισμός θεωρείται ως μία συμπεριφορά που μειώνει την αρμοστικότητα του εκάστοτε οργανισμού;
- Ορισμένοι πιστεύουν ότι ο αληθινός αλτρουισμός δεν υπάρχει στους ανθρώπους. Γιατί συμβαίνει αυτό;
- Ο αλτρουισμός είναι μια συμπεριφορά που θα μπορούσε να παίξει ρόλο στη φυσική επιλογή. Χρησιμοποιήστε ένα συγκεκριμένο παράδειγμα για να υποστηρίξετε αυτήν την ιδέα.
- ‘Αν ο αλτρουισμός μπορούσε να εξηγηθεί με μαθηματικά, δεν θα ήταν ποτέ αυτό που πραγματικά φαινόταν.’ Εξηγείστε τι σημαίνει η παραπάνω πρόταση.
Μιχάλης Χατζημάρκου, Κύπρος