Φολικό οξύ: γιατί oι μαθητές είναι απαραίτητο να γνωρίζουν γι’ αυτό Understand article

Μετάφραση: Γαλανοπούλου Ι. Πηνελόπη (Penelope Galanopulou) Eleanor Hayes, Holger Maul και Nele Freerksen διερευνούν γιατί το φολικό οξύ είναι ένα ουσιώδες συστατικό στη διατροφή των μαθητών…

Ένα δάκρυ κύλησε στο μάγουλο της Λούσυ. «Ποτέ δεν φαντάστηκα πως κάτι θα μπορούσε να πάει στραβά. Σκέφτηκα ότι θα σταματούσα να παίρνω το χάπι, θα μείνω έγκυος, και θα έχω ένα υγιές μωρό. Και όλα έδειχναν να δουλεύουν βάσει σχεδίου: σύντομα έμεινα έγκυος. Όταν πήγα στο γιατρό, νόμιζα ότι ήταν υπερβολικός όταν μου έδωσε κάποιες διαιτητικές συμβουλές, και μου είπε να πάρω συμπληρώματα φυλλικού οξέος. Πήρα τα δισκία, αλλά αναρωτήθηκα “Τι θα μπορούσε ενδεχομένως να πάει λάθος με το μωρό μου;”

Όταν ήταν 17 εβδομάδων έγκυος, ωστόσο, της είπαν ότι το μωρό της είχε διασχιδή ράχη: ο σπονδυλικός ιστός δεν είχε πλήρη σύγκλιση, αφήνοντας τα νεύρα απροστάτευτα. Βλάβη των νεύρων σήμαινε ότι το παιδί της θα ήταν περιορισμένο σε αναπηρική καρέκλα, με ακράτεια, και θα παρουσίαζε σοβαρές μαθησιακές δυσκολίες. Μετά από μερικές εβδομάδες, πολύ συμβουλευτική και πολύ σκέψη, η Λούσυ και ο φίλος της πήραν την οδυνηρή απόφαση να τερματίσει η εγκυμοσύνη. Ένα χρόνο αργότερα, η Λούσυ εξακολουθεί να είναι πεπεισμένη ότι είχε πάρει τη σωστή απόφαση για το παιδί τους, αλλά ο πόνος παραμένει.

Η τραγωδία της ιστορίας της Λούσυ είναι ότι θα μπορούσε ίσως να είχε αποφευχθεί εάν είχε πάρει τα συμπληρώματα νωρίτερα. Ανησυχητικό είναι το γεγονός πως λίγοι νέοι άνθρωποι, ωστόσο, φαίνεται να γνωρίζουν πόσο σημαντικό είναι το φυλλικό οξύ – ή ότι είναι σημαντικό για τις γυναίκες να πάρουν το συμπλήρωμα για τουλάχιστον ένα μήνα πριν την εγκυμοσύνη.

Κάθε χρόνο, περισσότερες από 4500 κυήσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση πλήττονται από διασχιδή ράχη και σχετιζόμενες διαταραχές, γνωστές συλλογικά ως ατέλειες του νευρικού σωλήνα (Busby et al. 2005). Στο Ηνωμένο Βασίλειο, περίπου το 85% των κυήσεων έχουν διακοπεί μετά τη διάγνωση, και περίπου 150 άτομα ετησίως γεννιούνται με σοβαρές αναπηρίες από διασχιδή ράχη^w1.

Εκτιμάται ότι σε ποσοστό 75% των περιπτώσεων, η διασχιδής ράχη θα μπορούσε να έχει αποφευχθεί, αν η μητέρα είχε λάβει συμπληρώματα φυλλικού οξέος στη σωστή δόση και αρκετά νωρίς. Μια ευρωπαϊκή μελέτη έδειξε ότι σε σύνολο 18 χωρών που ελήφθησαν υπόψη προς μελέτη, μόνο μικρή μειονότητα γυναικών έλαβαν συμπληρώματα φυλλικού οξέος πριν την σύλληψη. Τα υψηλότερα ποσοστά των γυναικών που έλαβαν φυλλικό οξύ πριν από την εγκυμοσύνη βρέθηκαν στην Ολλανδία, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ιρλανδία και τη Νορβηγία: 30-46%. Στη Γαλλία, την Ισπανία, τη Γερμανία και την Ιταλία, τα ποσοστά ήταν πολύ χαμηλότερα, μικρότερα από 5% (Eurocat Ομάδα Εργασίας για το Φολικό Οξύ, 2005).

Το φολικό οξύ θα μπορούσε να έχει αποτρέψει το 75% των περιπτώσεων διασχιδούς ράχης . Ωστόσο, για το υπόλοιπο 25% των κυήσεων που επηρεάζονται, η κατάσταση είναι πιο περίπλοκη: ο κίνδυνος διασχιδούς ράχης είναι υψηλότερος μεταξύ των γυναικών που έχουν οικογενειακό ιστορικό βλαβών του νευρικού σωλήνα, έχουν διαβήτη ή είναι υπέρβαρες. Η διασχιδής ράχη συνδέεται επίσης με ορισμένα φάρμακα, όπως για παράδειγμα κάποια φάρμακα που χρησιμοποιούνται στη χημειοθεραπεία ή που προβλέπονται για ορισμένες αυτοάνοσες ασθένειες. Ωστόσο, ορισμένες από αυτές τις επιπλοκές συνδέονται επίσης με ανεπάρκεια φυλλικού οξέος: ορισμένες γενετικές μεταλλάξεις μειώνουν την ικανότητα να μεταβολίζουν το φυλλικό οξύ, όπως κάνουν και ορισμένα φάρμακα (π.χ. μεθοτρεξάτη, που χρησιμοποιούνται για τη θεραπεία της ρευματοειδούς αρθρίτιδας και ορισμένων μορφών καρκίνου).

Το Φολικό οξύ και ο βιολογικός του ρόλος

Το φολικό οξύ είναι μία υδατοδιαλυτή βιταμίνη της σειράς Β, επίσης γνωστή ως βιταμίνη Β9. Το φολικό οξύ, ή αυτό που απαντάται στη φυσική του μορφή, το φυλλικό οξύ, είναι ουσιαστικής σημασίας για πολλαπλές φυσιολογικές διαδικασίες. Έτσι, τόσο για τα παιδιά όσο και για τους ενήλικες είναι απαραίτητη μια ορισμένη ποσότητα φολικού οξέος. Έλλειψη φολικού οξέος μπορεί να προκαλέσει αναιμία και σοβαρές γενετικές ανωμαλίες. (Χρησιμοποιούμε τον όρο «φυλλικό» για τις μορφές που βρίσκονται στο σώμα μας και «φολικό οξύ» για την πιο σταθερή μορφή που βρίσκεται σε συμπληρώματα.)

Υψηλά επίπεδα φυλλικού οξέος βρίσκονται σε φρούτα και λαχανικά, ιδιαίτερα φυλλώδη λαχανικά (όπως το σπανάκι και το μαρούλι), καθώς και σε φακές, μπιζέλια και μαγιά^w2. Ο άνθρωπος δεν είναι σε θέση να συνθέσει φυλλικό οξύ στον οργανισμό, πράγμα που σημαίνει ότι αυτό εξαρτάται από τα επαρκή επίπεδά του στη διατροφή του. Αν και η ανεπάρκεια φυλλικού οξέος στον οργανισμό μπορεί να σημαίνει μια σειρά από βιολογικές αιτίες – οι οποίες μειώνουν την ικανότητα του σώματος να απορροφήσει το φυλλικό οξύ – η πιο κοινή αιτία είναι απλά ότι ο οργανισμός λαμβάνει πολύ λίγο φυλλικό (ή φολικό ) οξύ από τις τροφές.

Στο σώμα, το φυλλικό οξύ μειώνεται σε τετραϋδροφυλλικό, την βιολογικά ενεργό μορφή του φυλλικού οξέος. Το τετραϋδροφυλικό οξύ και τα παράγωγά του είναι απαραίτητα συν-ένζυμα σε διάφορες αντιδράσεις μεταφοράς άνθρακα, για την λήψη και την παραλαβή μιας μονάδας άνθρακα, όπως η ομάδα του μεθυλίου (CH₃).

Μια σειρά από βιοχημικές αντιδράσεις χρησιμοποιεί τετραϋδροφυλλικό οξύ για να συνθέσει μεθυλο-τετραϋδροφυλλικό, το βασικό υπόστρωμα της νουκλεοτιδικής σύνθεσης. Για παράδειγμα, μαζί με βιταμίνη Β12, το μεθυλο-τετραϋδροφυλλικό οξύ είναι απαραίτητο για το σχηματισμό της πυριμιδίνης βάσης θυμίνης (στο DNA), καθώς επίσης και για τις βάσεις πουρίνης, αδενίνης και γουανίνης (τόσο στο DNA και RNA).

Tο τετραϋδροφυλλικό οξύ είναι επίσης απαραίτητο για τη σύνθεση πολλών σημαντικών αμινοξέων. Για παράδειγμα, είναι ένα συν-ένζυμο στη μεθυλίωση της ομοκυστεΐνης σε μεθειονίνη, ένα αμινοξύ που είναι απαραίτητο σε πολλές

Επαρκή αποθέματα φυλλικού οξέος απαιτούνται ως εκ τούτου για τη σύνθεση τόσο του DNA όσο και RNA και, συνεπώς, για το σχηματισμό των κυττάρων και την αναγέννησή τους. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για όλα τα είδη των κυττάρων που υποβάλλονται σε ταχεία διαίρεση και ανάπτυξη – πράγμα το οποίο συμβαίνει κυρίως κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και της παιδικής ηλικίας, αλλά και κατά τη διάρκεια της ζωής στο μυελό των οστών. Καθώς και οι καρκινικοί ιστοί υποβάλλονται επίσης σε ταχεία κυτταρική διαίρεση, αυτό μπορεί να αξιοποιηθεί: ορισμένα φάρμακα που χρησιμοποιούνται στη χημειοθεραπεία (π.χ. μεθοτρεξάτη) στοχεύουν πράγματι στο μεταβολισμό του φυλλικού οξέος, περιορίζοντας το βαθμό αύξησης του όγκου.

Ανεπάρκεια φυλλικού οξέος

Κατά τη διάρκεια του πρώτου τριμήνου της κύησης, η έλλειψη φυλλικού οξέος μπορεί να οδηγήσει σε δυσπλασία του κεντρικού νευρικού συστήματος του εμβρύου – αυτό ως αποτέλεσμα επιφέρει ανωμαλίες στο νευρικό σωλήνα, όπως η διασχιδής ράχη, ή δυσμορφίες του εγκεφάλου ή του κρανίου. Η πρόσληψη 400 μg φυλλικού οξέος ανά ημέρα έχει αποδειχθεί ικανή για τη μείωση των βλαβών του νευρικού σωλήνα στο έμβρυο έως και 70%. Άλλες μελέτες έχουν δείξει ότι τα συμπληρώματα φυλλικού οξέος είναι επίσης σημαντικά για άλλα αναπτυσσόμενα όργανα του εμβρύου, μειώνοντας τον κίνδυνο καρδιοπαθειών και δυσπλασιών των άκρων ή τον κίνδυνο για λυκόστομα.

Για τους λόγους αυτούς, τα συμπληρώματα φυλλικού οξέος κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης έχουν καθιερωθεί σε πολλές χώρες. Στη Γερμανία και ορισμένες άλλες χώρες οι γυναίκες ενθαρρύνονται επίσης για τη λήψη φυλλικού οξέος, όταν προγραμματίζουν την εγκυμοσύνη τους. Επί του παρόντος, η διεθνώς συνιστώμενη ημερήσια λήψη συμπληρωμάτων φυλλικού οξέος για τις έγκυες γυναίκες ή αυτές που προγραμματίζουν να μείνουν έγκυες είναι 400 μg ανά ημέρα. Διάφορες ερευνητικές ομάδες, δείχνουν ότι οι άνδρες που σκοπεύουν να τεκνοποιήσουν θα πρέπει επίσης να αυξήσουν την ημερήσια πρόσληψη φυλλικού οξέος, διότι αυτό έχει αποδειχθεί ότι μειώνει τη συχνότητα των χρωμοσωμικών ανωμαλιών στο σπέρμα.

Μια άλλη εκδήλωση της ανεπάρκειας φυλλικού οξέος είναι η μεγαλοβλαστική αναιμία – που μπορεί να επηρεάσει άτομα όλων των ηλικιών, άνδρες και γυναίκες. Η έλλειψη φυλλικού οξέος επιβραδύνει το ρυθμό της διαίρεσης των κυττάρων στο μυελό των οστών, με αποτέλεσμα την παραγωγή λιγότερων αλλά μεγαλύτερων, ανώριμων ερυθρών αιμοσφαιρίων (ερυθροκύτταρα). Αυτά τα ανώμαλα ερυθροκύτταρα είναι πιο αδύναμα να μεταφέρουν οξυγόνο στους ιστούς, και ο πάσχων θα αισθάνεται κουρασμένος, αδύναμος και με δυσκολία στην αναπνοή. Άλλες μορφές επίδρασης περιλαμβάνουν ωχρότητα και γαστρεντερικά συμπτώματα όπως γαστρικά έλκη. Η αναιμία που προκαλείται από έλλειψη φυλλικού οξέος μπορεί να αντιμετωπιστεί με συμπληρώματα φολικού οξέος. Καθώς ο μέσος όρος ζωής των ερυθροκυττάρων είναι 40 ημέρες και καθώς όλα τους πρέπει να αντικατασταθούν, ωστόσο, θα χρειαστούν περίπου 120 ημέρες για να είναι αποτελεσματική η θεραπεία.

Η έλλειψη βιταμίνης Β12 έχει πολύ παρόμοια συμπτώματα που οφείλονται στην αλληλεξάρτηση του φυλλικού οξέος και βιταμίνης Β12 στη σύνθεση του DNA, αλλά – σε αντίθεση με την αναιμία που προκαλείται από την έλλειψη φυλλικού οξέος – συνδέεται επίσης με νευρολογικά προβλήματα, τα οποία μπορεί να είναι μη αναστρέψιμα. Είναι σαφές ότι, για την σωστή αντιμετώπιση της αναιμίας, είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε ποια μορφή ανεπάρκειας προκαλεί την κατάσταση. Στα πρώτα στάδια (πριν εμφανιστούν τα νευρολογικά προβλήματα), οι δύο τύποι ανεπάρκειας μπορούν να διαφοροποιηθούν κάνοντας εξέταση των επιπέδων των δύο βιταμινών στο αίμα.

Ένα ακόμα πιθανό αποτέλεσμα της ανεπάρκειας φυλλικού οξέος είναι η συσσώρευση της ομοκυστεΐνης (συνήθως μεθυλιωμένης σε μεθειονίνη από τετραϋδροφυλλική). Αυξημένα επίπεδα αυτού του αμινοξέος που περιέχει θείο στο αίμα έχουν συσχετιστεί με αυξημένο κίνδυνο καρδιαγγειακής νόσου.

Το φολικό οξύ στην τάξη

Το φολικό οξύ, ως εκ τούτου, είναι ένα σημαντικό θέμα που οφείλουν να γνωρίζουν οι μαθητές – δεν είναι μόνο για να διασφαλίσουν ότι είναι υγιείς σήμερα, αλλά και για να αποφευχθούν προβλήματα στο μέλλον. Για να βοηθήσουμε τους αναγνώστες μας να εισάγουν το θέμα στην τάξη τους και να δώσουμε κίνητρο στους μαθητές, το Science in School έχει συνεργαστεί με μια ομάδα ερευνητών της ιατρικής σχολής του Otto von Guericke University του Μαγδεμβούργου, στη Γερμανία. Το 2004, η Dr. Simone Pötzsch και η ερευνητική της ομάδα ερώτησαν μαθητές σε σχολεία μιας περιοχής της Γερμανίας για να διαπιστώσουν πόσο γνώριζαν σχετικά με τη σημασία των βιταμινών και ανόργανων συστατικών – ιδίως του φολικού οξέος (Pötzsch et al., 2006).

Για το Science in School, έχουμε μεταφράσει και προσαρμόσει αυτή την έρευνα, έτσι ώστε οι εκπαιδευτικοί να έχουν τη δυνατότητα να αξιολογήσουν τις γνώσεις των μαθητών τους – ίσως και πριν από την εισαγωγή αυτού του άρθρου στο μάθημα. Οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να δείχνουν ευαισθησία όταν αποφασίζουν εάν θα χρησιμοποιήσουν το ερωτηματολόγιο, και αν ναι, με ποιους μαθητές. Σας προτείνουμε επίσης να ζητείται η άδεια των γονέων των μαθητών πριν γίνει χρήση του ερωτηματολογίου, εξηγώντας ότι τα δεδομένα θα χρησιμοποιηθούν σε μια πανευρωπαϊκή έρευνα.

Το ερωτηματολόγιο μπορεί να μεταφορτωθεί από το Science in School website^w3 ή να συμπληρωθεί με άμεση σύνδεση^w4. Θα μεταφέρουμε στη Dr.Pötzsch όλα τα αποτελέσματα που θα λάβουμε έως τις 31 Δεκεμβρίου 2010. Εάν συμμετέχουν αρκετά σχολεία, αυτή και η ομάδα της θα χρησιμοποιήσουν τα δεδομένα για περαιτέρω πανευρωπαϊκή μελέτη. Τα αποτελέσματα θα δημοσιεύονται επίσης στο Science in School.
Όλα τα ερωτηματολόγια που θα συμπληρωθούν με άμεση σύνδεση (online) θα συμπεριληφθούν αυτόματα. Όλες οι έντυπες απαντήσεις των ερωτηματολογίων θα πρέπει να επιστραφούν (μέσω ταχυδρομείου ή e-mail) προς:

Dr Eleanor Hayes
Editor-in-Chief of Science in School
European Molecular Biology Laboratory
Meyerhofstrasse 1
69117 Heidelberg
Germany
Email: editor@scienceinschool.org

Ευχαριστίες

Οι συγγραφείς θα ήθελαν να ευχαριστήσουν την Friedlinde Krotscheck για τη βοήθειά της στο σχεδιασμό του άρθρου και την εύρεση χρήσιμων πηγών.