Het zichtbare licht voorbij: ontrafeling van het heelal met de grootst mogelijke energieën Understand article

Vertaald door Dave Lommen. Claudia Mignone en Rebecca Barnes ontdekken röntgen- en gamma-straling en onderzoeken de ingenieuze technieken die het Europees Ruimte Agentschap gebruikt om het heelal bij deze golflengten waar te nemen.

Of je haar nu bekijkt met het blote oog, door een verrekijker of door een telescoop, de nachtelijke hemel biedt een adembenemend beeld. Maar als we de hemel zouden kunnen waarnemen met hoog-energetische röntgen- en gamma-straling in plaats van in zichtbaar licht, dan zouden we een heel ander beeld krijgen – een dramatische kosmische lichtshow^w1 (Figuur 1).

Sommige van de meest krachtige en gewelddadige fenomenen in het heelal schijnen helder in deze korte golflengten, zoals supernova’s – de vurige eindes van massieve sterren – en zwarte gaten die materie verorberen. Veel bronnen van röntgen- en gamma-straling verraden hun dynamische natuur door duidelijke veranderingen in hun helderheid, soms op zeer korte termijn. Gammaflitsen verschijnen bijvoorbeeld zomaar uit het niets en leven slechts enkele seconden. Deze uitbarstingen komen mogelijk van de meest extreme explosies in de kosmos (om meer te leren, zie Boffin, 2007). Daarnaast worden röntgen- en gamma-straling veroorzaakt door hele andere fysische processen dan die die verantwoordelijk zijn voor de emissie van zichtbaar licht. Dit betekent dat melkwegstelsels en andere sterrenkundige objecten er heel anders uitzien aan dit hoge-energie uiteinde van het elektromagnetisch (EM) spectrum^w2 (Figuren 2 en 3).

Deze revolutionaire kijk op het heelal werd begin jaren 1960, in het begin van de ruimtewedloop, aan astronomen geopenbaard, toen raketten en satellieten het mogelijk maakten om speciaal ontworpen instrumenten buiten de aardatmosfeer te brengen^w3. Het Europees Ruimte Agentschap (ESA; zie kader)^w4 deed al snel mee, met de gammastraling-missie COS-B (1975) en de röntgen-sterrenwacht EXOSAT (1983). Vandaag de dag beheert ESA twee zulke sterrenwachten: de X-ray Multi-Mirror satelliet (XMM-Newton), gelanceerd in 1999, en het International Gamma-Ray Astrophysics Laboratory (INTEGRAL), gelanceerd in 2002.

Hoe werken ze? Zoals we in een eerder artikel (Mignone & Barnes, 2011), uitlegden, is er geen fysisch verschil tussen röntgen- en gamma-straling, zichtbaar licht en andere soorten EM straling. Het zijn allemaal vormen van licht en ze verschillen alleen in golflengte (of, aangezien de drie gerelateerd zijn, hun frequentie of energie; Figuur 4). Hun interactie met materie hangt echter af van hun golflengte (of frequentie, of energie). Dit heeft grote implicaties voor de sterrenkunde.

Traditionele optische systemen, zoals onze ogen, camera’s, microscopen en telescopen, maken gebruik van lenzen (of spiegels) die licht breken (of reflecteren) en focusseren om een beeld te creëren. Dit is echter moeilijk voor sommige lichtstralen. Omdat röntgen- en gammastralen golflengtes hebben zo in de orde van grootte van respectievelijk atomen en subatomaire deeltjes, kunnen ze niet gemakkelijk gereflecteerd of gefocusseerd worden zoals zichtbaar licht. In plaats daarvan worden ze geabsorbeerd als ze dichtere materialen raken (Figuur 5).

Het feit dat röntgen- en gammastralen worden geabsorbeerd door dichte materialen maakt hen bruikbaar voor diverse toepassingen, zoals medische scans en het bestuderen van materialen. Het biedt echter een probleem voor sterrenkundigen: omdat ze gemakkelijk geabsorbeerd worden, is het moeilijk of zelfs onmogelijk om deze typen straling te focusseren. Het is dan ook een uitdaging om scherpe beelden te creëren.

Desondanks hebben wetenschappers methoden ontwikkeld om röntgen- en gammastraling, afkomstig uit het heelal, te detecteren. Ze wijken erg af van methoden die gebruikte worden in traditionele optische systemen en dat, samen met het feit dat ze in de ruimte moeten werken, maakt dat telescopen voor hoog-energetische straling in niets op optische telescopen lijken.

Röntgen-waarneemtechnieken

Alhoewel het moeilijk is om röntgen-stralen te reflecteren, het is niet onmogelijk als ze de telescoop-spiegel onder een heel kleine hoek raken – denk aan een steen die over het water scheert. Een steen kan echter al over het water stuiteren als de hoek zo’n 20° is, terwijl die voor röntgenstraling veel kleiner moet zijn: 1° of nog minder. De röntgenstralen mogen de spiegel amper raken, anders worden ze al geabsorbeerd.

Om deze kleine hoek te bereiken – en de röntgen-stralen in een punt to focusseren – zien de spiegels die in röntgen-telescopen gebruikt worden eruit als een trechter (Figuur 6). De vorm van de spiegel is een combinatie van een paraboloïde en een hyperboloïde om ervoor te zorgen dat de rakende röntgen-stralen twee keer gereflecteerd worden. Op deze manier wordt het licht gefocusseerd op een detector om een beel van de röntgen-bron te vormen.

Deze ingenieuze techniek, die grazing incidence optics genoemd wordt, heeft een groot nadeel: om gereflecteerd en gefocusseerd te worden moeten de röntgen-stralen bijna parallel aan de buis-achtige spiegels binnenkomen, waardoor de telescopen slechts een kleine hoeveelheid röntgen-straling kunnen opvangen. Een krachtige telescoop is er een die veel lichtn van verre kosmische bronnen verzameld; dit wordt meestal gedaan met erg grote spiegels. Daar staan tegenover de geneste spiegels van een röntgentelescoop, die het geheel laten lijken op een gigantische prei. De drie telescopen aan boord van ESA’s XMM-Newton ruimte-sterrenwacht bestaan bijvoorbeeld uit 58 geneste spiegels elk (Figuur 7)^w6.

Afgezien van hun bizarre vorm wijken de spiegels van XMM-Newton ook af van conventionele telescopen in dat ze gemaakt zijn van goudgelaagd nikkel in plaats van aluminiumgelaagd glas: inkomende röntgen-stralen worden beter gereflecteerd door de zwaardere elementen (voor meer informatie, zie Singh, 2005).

Gamma-waarneemtechnieken

Is het focusseren van röntgen-straling al een uitdaging, het focusseren van gamma-stralen – de meest hoog-energetische vorm van licht – is bijna onmogelijk. Astronomen moesten daarom alternatieve methoden verzinnen om beelden te creëren van kosmische bronnen in dit gebied van het EM spectrum.

Veel instrumenten voor gamma-astronomie, ook die aan boord van ESA’s INTEGRAL ruimte-sterrenwacht, maken gebruik van een techniek die coded-mask imaging wordt genoemd. Deze methode lijkt op die van een pinhole camera, die geen lens heeft, maar enkel een klein gat waardoor licht gaat om een omgekeerd beeld op de achterwand van de camera te vormen.

In plaats van het enkele gat in een pinhole camera heeft een coded-mask camera een masker met een speciaal patroon van gaten en ondoordringbare gebieden voor een detector. Gamma-stralen die door de gaten gaan verlichten sommige pixels op de detector, terwijl de stralen die tegengehouden worden een schaduw op de detector vormen.

Het patroon van lichte en donkere pixels bevat informatie over de locatie van gamma-bronnen aan de hemel en de intensiteit van de verlichte pixels geeft informatie over hun helderheid^w7. Alhoewel niet gedetailleerd zijn de beelden bruikbaar om sommige van de meest krachtige fenomenen in het heelal te onderzoeken (Figuras 8a en 8b, 9 en 10).

En dan verder…

Terwijl je dit artikel leest, cirkelen ESA’s XMM-Newton en INTEGRAL rond de aarde en houden ze het altijd veranderende hoge energie-heelal in de gaten, waarmee ze helpen om de wonderen van de hemelen te ontrafelen. In ons volgende artikel zullen we enkele van deze fenomenen verkennen, zoals het turbulente leven en de dood van sterren in de Melkweg en gigantische zwarte gaten in de centra van verre sterrenstelsels.

Meer over ESA

Het Europees Ruimte Agentschap (ESA)^w4 is Europa’s poort naar de ruimte. ESA organiseert programma’s om meer te leren over de aarde, haar directe omgeving in de ruimte, ons zonnestelsel en het heelal en ze werkt samen in projecten voor bemande verkenning van de ruimte, ontwikkelt technologieën en diensten voor satellieten en promoot Europese industrieën.

Het Directorate of Science and Robotic Exploration werkt voornamelijk aan ESA’s ruimte-wetenschapsprogramma en aan geautmoatiseerde verkenning van het zonnestelsel. In de zoektocht naar begrip van het heelal, de sterren en planeten en het ontstaan van leven gluren ESA’s satellieten in de diepten van de kosmos en kijken ze naar de verste sterrenstelsels, bestuderen ze de zon in niet eerder vertoond detail en verkennen ze onze planetaire buren.

ESA is een lid van EIROforum^w8, de uitgever van Science in School.

References

• Bernardelli A (2010) Stage lights: physics and drama. Science in School 17: 41-45.
• Boffin H (2007) Fusie in het heelal: gammastraaluitbarstingen. Science in School 7.
• Mignone C & Barnes R (2011) More than meets the eye: the electromagnetic spectrum. Science in School 20: 51-59.
• Singh KP (2005) Techniques in X-ray Astronomy. Resonance – Journal of Science Education. 10(6): 15-23.

Web References

• w1 – Voor een film die gebruik maakt van INTEGRAL data en die het de hemel in zichtbaar licht vergelijkt met de hemel in gamma-straling en die laat zien hoe de gamma-straling van bronnen in de kern van de Melkweg varieert, zie : http://sci.esa.int/GalacticBulge_video
• w2 – Om een animatie te bekijken die het sterrenstelsel M 82 in zichtbaar licht, ultraviolet en röntgen-straling laat zien, ga naar: http://sci.esa.int/science-e-media/img/40/M82Zoom410x354.gif
• w3 – Om Riccardo Giacconi’s Nobel-lezing van 2002, “The Dawn of X-ray Astronomy”, te lezen of te beluisteren, ga naar http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/2002/giacconi-lecture.html
• w4 – Voor meer informatie over ESA, zie: www.esa.int

  • Om meer te leren over de activiteiten van ESA’s Directorate of Science and Robotic Exploration, ga naar: http://sci.esa.int

  • Educatief materiaal van de ESA is gratis beschikbaar voor docenten in de 18 ESA-lidstaten. Veel materiaal is vertaald naar diverse Europese talen. Zie: http://www.esa.int/Education/Teachers_Corner

  • Instructies en patronen voor het maken van papieren modellen van diverse ESA ruimte-vaartuigen (waaronder XMM-Newton en INTEGRAL) kunnen gedownload worden vanaf: https://www.esa.int/Education/Classroom_tools

  • De ESA multimedia-galerij biedt meer dan 10.000 plaatjes, video’s en animaties die met de ruimte te maken hebben. Zie: www.esa.int/esa-mmg/mmghome.pl

• w5 – Ga voor een interactieve simulatie van het foto-elektrisch effect en andere activiteiten die daarmee te maken hebben naar de PhET website (http://phet.colorado.edu)of gebruik de directe link: http://tinyurl.com/679wytg

  • Kijk om meer te leren over het foto-elektrisch effect op: http://physics.info/photoelectric

• w6 – Voor een animatie van het lichtpad door XMM-Newtons telescoop, zie: http://sci.esa.int/jump.cfm?oid=45618
• w7 – Om meer te leren over de coded-mask camera, zie www.sron.nl/~jeanz/cai/coded_intr.html
• w8 – Om meer te leren over EIROforum, zie: www.eiroforum.org

Resources

• De Science@ESA vodcasts ontdekken het heelal door de ogen van ESA’s vloot van ruimteschepen. Deel 5 (‘Het ongetemde, wilde heelal’) biedt een glimp van het hete, energetische en vaak gewelddadige heelal en de ESA missies die het detecteren met behulp van röntgen- en gamma-sterrenkunde. Zie: http://sci.esa.int/vodcast

Institutions

Author(s)

Claudia Mignone, Vitrociset België voor ESA – Europees Ruimte Agentschap, is een wetenschapsschrijfster voor ESA. Ze heeft een sterrenkunde-diploma van de Universiteit van Bologne, Italië, en is gepromoveerd in de kosmologie aan de Universiteit van Heidelberg, Duitsland. Voordat ze bij ESA kwam te werken had ze een baan als public outreach officer bij de Europese Zuidelijke Sterrewacht (ESO).

Rebecca Barnes, HE Space Operations voor ESA – Europees Ruimte Agentschap, is education officer voor het Science and Robotic Exploration Directorate van ESA. Ze heeft een diploma in de natuurkunde met astrofysica van de Universiteit van Leicester, Verenigd Koninkrijk, en werkte voorheen aan de educatieve en ruimte-communicatie-afdelingen van het National Space Centre van het Verenigd Koninkrijk. Neem om meer te leren over de educatieve activiteiten van het ESA Science and Robotic Exploration Directorate contact op met Rebecca via SciEdu@esa.int

 

Review

Dit artikel legt op eenvoudige en begrijpelijke wijze uit hoe röntgen- en gamma-straling van kosmische bronnen verzameld worden met gebruikmaking van moderne ruimte-telescopen en het biedt enkele dramatische figuren.

For wetenschaps-docenten in het basisonderwijs levert het artikel mogelijk de motivatie om modellen van telescopen te bouwen, bijvoorbeeld van gerecyclede materialen – of om de modellen van de ESA website te downloaden^w4. De kleurrijke figuren kunnen ook onderdeel uitmaken van een klassen-expositie.

Wetenschaps- of natuurkunde-docenten aan de middelbare school (leerlingen van 11 tot 16 jaar) kunnen het onderwerp van gamma-straling koppelen aan de technieken om een pinhole camera te maken. Dit kan toepasselijk zijn voor lessen optica, waarbij de nadruk mag liggen op het feit dat zowel de pinhole camera als coded-mask imaging zonder optische lens werken.

Beelden van de sterrewachten van ESA^w4 zijn een goeie ondersteuning voor lessen over waarnemingen vanuit de ruimte. Ze helpen de leerlingen om zich bewust te worden van de astronomische fenomenen (b.v. sterrenstelsels, zwarte gaten, supernovae, neutronensterren, of de annihilatie van materie en antimaterie) die in het artikel genoemd worden. Ze kunnen de leerlingen ook aanmoedigen om zelf wat onderzoek te doen naar gerelateerde onderwerpen binnen het curriculum.

Voor docenten van oudere leerlingen zou het interessant kunnen zijn om de types telescopen voor hoge-energie astronomie aan boord van de ruimte-sterrewachten XMM-Newton en INTEGRAL te bespreken. De technieken om gegevens te filteren totdat je een compleet beeld hebt zouden gekoppeld kunnen worden aan computer-lessen. Leerlingen kunnen de structuur van hoge-energie telescopen vergelijken met die van optische telescopen en de uitdagingen van de verschillende ontwerpen bespreken.

Stephanie Maggi-Pulis, Malta

License

CC-BY-NC-ND

Download

Download this article as a PDF