Ön plana çıkan aşılar Understand article
Bana en iyi aşıyı yap: Aşılar, COVID-19 pandemisinin merkezinde yer aldı. Farklı türleri nelerdir ve nasıl çalışırlar?
Vücudumuz enfeksiyonlarla nasıl savaşır?
Virüsler veya bakteriler gibi vücudumuza girdiğinde hastalığa neden olabilen mikroorganizmalara patojen denir. Bağışıklık sistemimiz bu patojenlere karşı savaşır ve adaptif bağışıklık sisteminin B hücreleri anahtar rol oynar. Antijen adı verilen patojenin belirli kısımlarına bağlanan ve onları diğer bağışıklık hücrelerinin yok etmesi için etiketleyen antikor adı verilen proteinler üretirler. Belirli bir patojen için B-hücreleri ve antikorlar geliştirildikten sonra, tekrar istila ederse onu tespit etmek ve ona saldırmak için vücudu taramaya devam ederler.
Christoph Burgstedt/Shutterstock.com
Adaptif bağışıklık, insanların enfeksiyonlardan kurtulabilmelerinin ve genellikle suçiçeği gibi aynı hastalığa iki kez hastalanmamalarının nedenidir. Bununla birlikte, bazı patojenler bağışıklık sistemimizi kötü etkileyebilir ve birden fazla hastalığa neden olabilir. Örneğin, influenza virüsü hızla mutasyona uğrar ve yeni suşları, bağışıklık hücrelerinin ve antikorların tanımadığı farklı antijenlere sahiptir. Mycobacterium tuberculosis (TB’ye neden olan) ve insan bağışıklık yetmezlik virüsü (HIV) gibi diğer bazı patojenler, bağışıklık sisteminin onları bulamadığı konakçı hücrelerinin içinde saklanır.
Aşılar nasıl çalışır?
Aşılar, adaptif bağışıklık yanıtını patojenlerin yaptığı gibi tetikler, ancak aşılardan enfeksiyon kapma riski yoktur. Modifiye edilmiş veya zayıflamış patojenler veya sadece antijen kısmı içerdikleri için bizi hasta etmezler. Bununla birlikte, bağışıklık sisteminiz, vücuda giren gerçek patojene saldıracak spesifik B hücreleri ve antikorlar geliştirmeye devam eder.
Farklı aşı türlerine yol açan bir dizi aşı geliştirme stratejisi vardır[1]
| Aşı türleri | İçerik | Örnekler |
|---|---|---|
| Canlı zayıflatılmış | Zayıflamış canlı patojen | Tifo, Kızamık, Kabakulak |
| İnaktif | Ölü veya inaktif patojen | Grip, Hepatit A |
| Toksoid | Patojenden inaktive edilmiş toksin | Difteri, Boğmaca, Tetanoz |
| Alt birim | A part of the pathogen (antigen)Patojenin bir kısmı (antijen) the pathogen (antigen) | Hepatit B, Tifo ateşi |
| Nükleik asit | Genetik olarak kodlanmış bir antijen | Genetik olarak kodlanmış bir antijen |
Bir strateji seçerken, aşağıdaki özellikler gibi çeşitli yönlerin dikkate alınması gerekir:
- Bağışıklık sistemi zayıf olan kişilere güvenle verilebilir mi?
- Bağışıklığı korumak için bir doz (veya doz seti) yeterli mi yoksa daha sonra destekleyici aşılar gerekli mi?
- Yan etkileri nelerdir?
- Aşının çok düşük sıcaklıklar gibi özel bir saklanmaya ihtiyacı var mı?
Geliştirilen her aşı biraz farklı davranır ve dikkatli bir şekilde test edilmelidir, ancak farklı tiplerin de dikkate alınması gereken bazı genel özellikleri vardır.
Canlı, zayıflatılmış aşılar
Bunlar sağlıklı insanlarda hastalığa neden olmayan zayıflamış bir patojen içerir.
- Avantajlar: birçok antijen içerir ve güçlü bir bağışıklık tepkisini tetikler; yaşam boyu koruma için genellikle bir veya iki doz yeterlidir.
- Dezavantajları: Daha fazla yan etkiye neden olabilir; zayıflamış bağışıklık sistemi olan kişiler için güvenli değildir; saklanması zor olabilir.
İnaktif aşılar
Bunlar ölü veya inaktive edilmiş bir patojen kullanır.
- Avantajları: Zayıf bağışıklık sistemi olan kişiler için güvenlidir.
- Dezavantajlar: Canlı zayıflatılmış aşılardan daha düşük koruma sağlayabilir; güçlendirici takviyeler gerekebilir.
Toksoid aşılar
Bunlar, peptidler, proteinler veya diğer moleküller olabilen bakteriler tarafından üretilen toksinlere dayanmaktadır. Toksoid, çok tehlikeli olmayan ancak aynı bağışıklık tepkisini kışkırtan modifiye edilmiş bir toksindir.
- Avantajlar: patojen yok, zayıf bağışıklık sistemi olan kişiler için çok güvenlidir.
- Dezavantajlar: destekleyici dozlar gerekli; virüsler için uygun değildir (toksin üretmezler).
Alt birim aşılar
Bunlar, tüm patojen yerine yalnızca bir antijen içerir.
- Avantajlar: bağışıklık tepkisini güçlü bir şekilde aktive eder; zayıf bağışıklık sistemi olan insanlar için güvenlidir.
- Dezavantajlar: destekleyici dozlar gerekli; yeterli bağışıklık yanıtını indükleyen spesifik antijenleri izole etmek zor olabilir.
Nükleik asit aşıları
Bu teknoloji daha yeni, insan hücreleri için patojenden bir proteinin (antijen) nasıl yapılacağına ilişkin talimatları içeren genetik materyali (küçük bir mRNA veya DNA parçası) kullanır. Bu aşılar DNA’mızı değiştirmez; antijen hücrelerimiz tarafından üretildikten sonra, aşıdaki küçük DNA/RNA parçası parçalanır.
- Avantajlar: Yeni patojenlere hızla adapte edilebilir ve büyük ölçekte üretilebilir; yeni veya hızla mutasyona uğrayan patojenler için de idealdir.
- Dezavantajlar: Bazı RNA aşılarının –20°C veya –70°C’de saklanması gerekir; takviyeler gerekli olabilir.
Bir alt tip olan viral vektör aşısı, hedef virüsün nükleik asit dizilerini hücrelerimize taşımak için modifiye edilmiş bir taşıyıcı virüs (vektör) kullanır. Bu viral vektörler, vücudumuzda çoğalamamaları için modifiye edilmiştir; sadece aşı DNA/RNA’sını taşırlar ve sonra parçalanırlar.
Yeni nesil aşıların çoğu bir takviye doz gerektirir, ancak bu çoğunlukla lojistik bir sorundur ve bu aşılar hala güçlü koruma sağlar.
| Aşı türleri | COVID-19 Aşısı |
|---|---|
| İnaktive virüs aşısı | Sinofarm, SinoVac |
| Viral vektör aşısı | Sputnick V, Johnson & Johnson, AstraZeneca |
| mRNA bazlı aşı | BioNTech/Pfizer, Moderna |
Aşı geliştirme
Her aşılama stratejisi her hastalığa karşı işe yaramaz ve HIV gibi bazı patojenlere karşı halen onaylanmış aşılar mevcut değildir. Her zaman bir şans unsuru vardır ve yeni bir aşı geliştirmek için gereken süre büyük ölçüde değişebilir.
Kızamık aşısı için, zayıflamış virüsün yaratılması (geliştirmenin yalnızca ilk adımı) 10 yıl sürdü. Tifo ve Hepatit B için ilk aşıların geliştirilmesi yaklaşık 100 ila 15 yıl sürdü.[2] Daha önce geliştirilmiş olan herhangi bir aşının en hızlısı kabakulak için dört yıldı; bir yıldan kısa bir sürede COVID-19 aşılarının geliştirilmesiyle bu rekor kırıldı.
Bu kadar kısa sürede geliştirilmeleri ve ilk onaylı mRNA aşıları olmaları genel olarak insanlarda şüphe uyandırdı: Neden bu kadar hızlıydı ve yeni teknoloji güvenli mi? Bununla birlikte, COVID-19 aşılarının güvenlikten ödün vermeden bu kadar hızlı geliştirilebilmesinin birkaç nedeni vardır:
- Bilim adamları yıllardır mRNA aşıları geliştirmek için çalışıyorlar.[3] Kararlılığı arttırmak ve mRNA’yı hücrelere sokmak için bir yöntem tasarlamak uzun bir süreçti, ancak bu teknoloji zaten hazır olmaya yakın olduğundan, onu SARS-CoV-2’ye uyarlamak hızlı oldu.
- COVID-19 pandemisinin küresel acil durumunda, dünya çapında binlerce araştırmacı bir çözüm bulmak için işbirliği yaptı. Ayrıca, muazzam devlet fonları ile desteklendi ve tüm normal düzenleyici testler yapılmış olmasına rağmen, zaman kazanmak için bazıları birbiri ardına değil paralel olarak yürütüldü.[2]
- Şiddetli akut solunum sendromuna (SARS) ve Orta Doğu solunum sendromuna (MERS) neden olan benzer koronavirüslerle yapılan önceki çalışmalar da COVID-19’a karşı aşıların geliştirilmesine yardımcı oldu.
Sürü bağışıklığı nedir?
Bir popülasyonun çoğu, bir patojene karşı bağışıklık kazandığında, bağışıklığı olan kişiler genellikle enfeksiyonu yaymadığı için bağışık olmayanlar da korunur. Bu etkiye “sürü bağışıklığı” denir ve hastalığın bulaşıcılığına bağlıdır: hastalık ne kadar kolay yayılırsa, herkesi korumak için bağışık olması gereken nüfusun yüzdesi o kadar yüksek olur. Sürü bağışıklığına ulaşmanın iki yolu vardır: enfeksiyon (doğal bağışıklık) veya aşılama. Doğal bağışıklığın sorunu, insanların bazı durumlarda tehlikeli ve hatta ölümcül olabilen hastalığı gerçekten yakalamak zorunda olmalarıdır.
Image: Tkarcher/Wikimedia, CC BY-SA 4.0
Kızamık, kabakulak, çocuk felci ve su çiçeği gibi birçok bulaşıcı hastalığın yayılması aşılama ve sürü bağışıklığı ile etkili bir şekilde durdurulmuştur. Ancak bu hastalıklar için aşılamanın durabileceği anlamına gelmez. Aşılanma oranı düşerse, sürü bağışıklığı ortadan kalkacak ve 2019’da ABD’de olduğu gibi yeni kızamık salgınları ortaya çıkacaktır.[4]
Yalnızca aşılama (veya enfeksiyon) yoluyla hedeflenen antikorların geliştirilmesinin sizi bulaşıcı bir hastalığa yakalanmaya karşı güvenilir bir şekilde koruyabileceğini anlamak önemlidir. Bazı şirketler tarafından ‘doğal bağışıklık güçlendirici ilaçlar’ hakkında yapılan reklam iddialarına rağmen, bunlar gerçek koruma sağlamamaktadır.[5,6]
References
[1] Oxford Üniversitesi’nin Aşı Bilgi Projesi web sitesinde aşı türleri hakkında bilgi: https://vk.ovg.ox.ac.uk/vk/types-of-vaccine.
[2] Nature makalesinde, COVID-19 aşısının geliştirilmesinin gelecekteki araştırmaları nasıl değiştirebileceğine dair bir makale: https://www.nature.com/articles/d41586-020-03626-1.
[3] COVID-19 aşısının geliştirilmesinin ardındaki araştırmaya ilişkin bir video: https://youtu.be/XPeeCyJReZw.
[4] John Hopkins Bloomberg Halk Sağlığı Okulu’ndan sürü bağışıklığı üzerine bir makale: https://www.jhsph.edu/covid-19/articles/achieving-herd-immunity-with-covid19.html.
[5] Bağışıklığı güçlendiren ilaçların neden işe yaramadığına dair bir BBC haber makalesi: https://www.bbc.com/future/article/20200408-covid-19-can-boosting-your-immune-system-protect-you.
[6] Doğuştan gelen bağışıklık sistemini güçlendirmenin neden kötü bir fikir olacağına dair Slate‘ten bir makale: https://slate.com/technology/2014/12/boost-your-immunity-cold-and-flu-treatments-suppress-innate-immune-system.html.
Resources
- Doğuştan gelen ve uyarlanabilir bağışıklık hakkında bir video izleyin.
- Aşıların tarihini öğrenin.
- Hastalıkların nasıl yayıldığı hakkında daha fazla bilgi edinin: Kucharski A, Wenham C, Conlan A, Eames K (2017) Disease dynamics: understanding the spread of diseases. Science in School 40:52–56.
- mRNA aşıları ve COVID-19 aşılarının arkasındaki bilim hakkında ilgi çekici videolar izleyin.
- Fare kapanları kullanarak sürü bağışıklığının nasıl çalıştığını gösteren bir video izleyin.
- Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi (CDC) web sitesinde COVID-19 aşısı hakkında ek kaynak bulabilirsiniz.
- CDC web sitesindeki COVID-19 mRNA aşılarına daha yakından bakın.