Homo sapiens – zagrożonym gatunkiem? Understand article

Tłumaczenie Dorotę Lisowską. Rok 2010 został ogłoszony Międzynarodowym Rokiem Różnorodności Biologicznej. Na szczycie w Nagoi, który ma się odbyć w październiku, przedstawiciele państw będą starać się dojść do porozumienia w kwestii nowego obiektu badań nad zróżnicowaniem…

Zmiany klimatyczne, niedobór ropy, kryzys gospodarczy, wzrost populacji, klęski żywiołowe, utrata bioróżnorodności – mamy przed sobą bardzo niepewną przyszłość i jak dotąd nie wygląda na to, że robimy wszystko, co w naszej mocy, by sprostać temu wyzwaniu. Podczas Konferencji Klimatycznej ONZ w Kopenhadze w grudniu 2009 przywódcom państwa świata nie udało się dojść do porozumienia w sprawie tego, jak możemy ograniczyć zmiany klimatu. Kolejnym punktem obrad ma być właśnie zróżnicowanie biologiczne, które jest głównym tematem 10-ego spotkania w związku z Konwencją o Różnorodności Biologicznej (KRB) zaplanowanego na październik 2010 roku w Nagoi, Japonia. Jednakże szczerze mówiąc, perspektywa ta również nie daje zbyt wiele nadziei.

Czym jest KRB?

W roku 1992 w Rio de Janeiro, w Brazylii odbyło się największe jak dotąd spotkanie światowych przywódców na Szczycie Ziemi ONZ. To właśnie podczas niego Konwencja o Różnorodności Biologicznej (KRB) ujrzała światło dzienne. Szybko została szeroko zaakceptowana. W Rio 168 państw podpisało Konwencję a kolejnych 26 uczyniło to w późniejszym czasie. Wszystkie państwa z wyjątkiem USA ratyfikowały ową konwencję. Obowiązując w sumie w 193 państwach członkowskich konwencja ta jest wręcz uniwersalna. Ważnym jest to, iż KRB jest dokumentem prawnie wiążącym; oznacza to, iż państwa, które do niej przystąpiły i które ją ratyfikowały zobowiązały się do wprowadzenia w życie jej postanowień. Jednakże, nie istnieją żadne sankcje dla państw, które nie będą stosować się do jej zapisów.

Cel KRB

Zdjęcie dzięki uprzejmości
Lingbeek / iStockphoto

KRB dotyczy wszystkich ekosystemów, gatunków i zasobów genetycznych. W przeciwieństwie do poprzednich, bardziej rygorystycznych dążeń do ochrony bioróżnorodności, KRB uznaje fakt, iż ekosystemy, gatunki i geny będą jak i powinny zostać wykorzystane z myślą o ludziach. Jeżeli tylko będzie to uczynione w sposób nieszkodliwy ekologicznie, powinno stać się to w tempie, które nie doprowadzi do długotrwałego upadku bioróżnorodności.

Istotną częścią debaty na temat biozróżnicowania jest komercyjne wykorzystanie materiału genetycznego. Większość światowej różnorodności biologicznej znajduje się w krajach rozwijających się. Pod względem historycznym jednakże bioprospektory ze świata krajów wysoko rozwiniętych zgromadziły mikroorganizmy, rośliny lub zwierzęta, by przyczynić się do rozwoju nowych produktów handlowych, takich jak lekarstwa, często bez sprawiedliwych korzyści dla państwa źródłowego. KRB uznaje narodowe zwierzchnictwo nad całością takich zasobów genetycznych, by w rezultacie państwo pochodzenia mogło otrzymać swój godziwy udział w postaci środków finansowych, prób lub szkoleń dla badaczy krajowych.

KRB dotyczy też szybko rozwijającej się dziedziny, którą jest biotechnologia, a w szczególności Protokołu z Kartageny w sprawie Bezpieczeństwa Biologicznego, uzupełniającego porozumienia przyjętego w styczniu 2000 roku, które ma na celu ochronę biozróżnicowania przed potencjalnymi zagrożeniami w związku z organizmami genetycznie zmodyfikowanymi. Choć prawie wszystkie państwa europejskie przyłączyły się do protokołu, w sumie 39 państw członkowskich KRB, w tym Australia, Kanada, Islandia, Izrael, Lichtenstein, Rosja i USA nie ratyfikowały Protokołu z Kartageny.

W jaki sposób działa KRB?

Jako traktat międzynarodowy KRB utożsamia powszechny problem, wyznacza całościowe cele, politykę i ogólne zobowiązania; organizuje współpracę techniczną i finansową. Jednak odpowiedzialność za osiągnięcie tych celów spoczywa głównie na samych państwach i to od nich zależy wprowadzanie zmian w życie. Poszczególne państwa muszą znaleźć skuteczne środki motywujące właścicieli nieruchomości, rybaków, rolników i prywatnych firm do przestrzegania traktatu i informowania opinii publicznej. Jednakże ostatecznie ich powodzenie do nasza własna odpowiedzialność – poprzez staranne dobieranie kupowanych produktów i popieranych opcji politycznych możemy zacząć sterować światem ku rozwojowi nieszkodliwemu ekologicznie.

“Kwestia nieszkodliwości dla środowiska nie jest już tylko problemem moralnym; zaczęła dotyczyć również interesu własnego. Nie chodzi jedynie o to w jakim stanie pozostawimy naszą planetę przyszłym generacjom, ale także o to, by zapewnić im wystarczające zasoby.”
Komisarz ds. Ochrony Środowiska w Unii Europejskiej, Janez Potočnik

Rozstrzygającym organem władzy KRB jest Konferencja Partii (COP) składająca się z przedstawicieli wszystkich państw, które podpisały traktat. COP zajmuje się dokonanymi postępami, określa nowe priorytety i uzgadnia podział zadań dla członków. To właśnie członkowie COP spotkają się w Japonii w październiku 2010r.

Postęp i napotykane problemy

Zdjęcie dzięki uprzejmości
erforscher / iStockphoto

Po nagłym przypływie zainteresowania w następstwie Szczytu w Rio w roku 1992 okazało się, że zrobiono nieznaczne postępy. Bardziej skoncentrowano się na licznych objawach kryzysu ekonomicznego, dziurach budżetowych i lokalnych konfliktach aniżeli na problemach środowiska naturalnego. Pomimo przyrzeczeń poczynionych w ramach KRB i formalnie zapisanych na Szczycie w Rio, zrobiono bardzo niewiele, aby zahamować szkodliwe oddziaływanie wzrostu gospodarczego. Największą przeszkodą dla rozstrzygnięć w tejże kwestii jest konflikt pomiędzy korzyściami krótkoterminowymi a korzyściami długoterminowymi: wciąż bardziej opłaca się eksploatować środowisko naturalne poprzez jak najszybsze i w jak największym stopniu zbieranie plonów, gdyż reguły wolnego rynku nie robią zbyt wiele, by chronić interesy długoterminowe.

Kolejne fundamentalne wyzwanie dla KRB wiąże się z szerokim spektrum wyznaczonych celi: sprawienie, by wszystkie sektory gospodarki narodowej, społeczeństwa i rządu pracowały razem to bardzo skomplikowane zadanie. Wymaga ono współpracy pomiędzy wieloma różnymi jednostkami, takimi jak organy i organizacje regionalne. Miejmy na uwadze, iż państwa, które nie spełniają określonych w konwencji zadań właściwie nie napotykają żadnych sankcji.

W roku 2002, 10 lat po wprowadzeniu KRB nie odnotowano jej znacznego powodzenia: plany działań narodowych zostały utworzone w więcej niż 100 z 193 państw członkowskich, jednak kwestia bioróżnorodności coraz szybciej traciła na swym znaczeniu. W konsekwencji, państwa członkowskie zobowiązały się do znaczącego zmniejszenia tempa utraty bioróżnorodności do roku 2010.

Jednakże, sam COP przyznał, że posunięcie to ograniczało się raczej do sfery teoretycznej: „Dodatkowe starania, jak dotąd bezprecedensowe, musiałyby zostać podjęte do roku 2010, by osiągnąć znaczne zmniejszenie tempa utraty bioróżnorodności na każdym poziomie… Przewiduje się, iż większość z bezpośrednich czynników napędzających utratę bioróżnorodności albo nie zmieni się, albo zyska na sile w najbliższej przyszłości. Ponadto, inercja obserwowana w naturalnych i ludzkich systemach instytucjonalnych pociąga za sobą przesunięcia w czasie – w latach, dziesięcioleciach czy nawet stuleciach – pomiędzy podejmowanymi działaniami a ich wpływem na zróżnicowanie biologiczne i ekosystemy.”

Zdjęcie dzięki uprzejmości
volschenkh / iStockphoto

Zatem jak wygląda sytuacja w okresie poprzedzającym spotkanie w roku 2010? Czy w ogóle podjęto wyzwanie? Jak można się było spodziewać, odpowiedź jest przecząca. Świat wciąż traci zróżnicowanie biologiczne w rosnącym, wcześniej niespotykanym tempie. Można zaobserwować jedynie szczątkowe częściowe lub lokalne sukcesy: obejmują na przykład spowolnienie tempa wycinania lasów brazylijskiej Amazonii o 74% (choć co roku tracimy obszar wielkości Irlandii Północnej; w skali całego świata teren o powierzchni Kostaryki jest wylesiany każdego roku) i zmniejszenie o 45% tempa utraty namorzyn w skali rocznej (jednak wciąż rok rocznie tracimy około 6% globalnych terenów namorzyn). Od roku 2002 podwoiła się liczba Znaczących Obszarów Ptasich (IBAs)w1 dziś zajmują one pomiędzy 5 a 8% obszaru na każdym z kontynentów oprócz Antarktyki, chociaż nie wszystkie takie obszary objęte są ochroną. Z kolei w dzisiejszych czasach więcej niż 12% powierzchni ziemi stanowi obszar chroniony.

Zadaniem dla szczytu w Nagoi będzie przygotowanie, zaadoptowanie i wprowadzenie w życie nowego planu strategicznego na lata 2011-2020, łącznie z ‘wizją bioróżnorodności na rok 2050’. Celem jest udoskonalenie poprzedniego planu: bardziej realistyczne cele oparte na wynikach badań naukowych jak i lepsze wsparcie logistyczne.

Zatem miejmy nadzieję, że świat potraktuje poważnie Ahmeda Djoghlafa, Przewodniczącego KRB, który przypomina, że „tak jak Karol Darwin stwierdził, że ‘to nie najsilniejszy jest w stanie przeżyć, ani nie najbardziej inteligentny… Przeżyje ten, który potrafi dostosować się do zmian.’ Jest to ważne nie tylko dla ludzi, ale też dla instytucji i procesów. Świat zmienia się a globalne partnerstwo związane z bioróżnorodnością będzie musieć się dostosować do tych zmian… Zgodnie ze słowami Darwina ‘w długiej historii ludzkości…jedynie ci, którzy nauczyli się współpracować i improwizować w najskuteczniejszy sposób zwyciężyli.’”

 

Dlaczego różnorodność biologiczna jest tak ważna?

Biologiczna różnorodność, jaką znamy dzisiaj jest wynikiem miliardów lat ewolucji ukształtowanej przez procesy biologiczne i w dużej mierze przez wpływ człowieka. W dniu 18 kwietnia 2010 roku oszacowano, iż populacja ludzka wynosi około 6,8 miliarda a eksperci z ONZ przewidują, że do roku 2050 wzrośnie ona do 9 miliardów. Nasze potrzeby względem surowców naturalnych rosną w jeszcze szybszym tempie: podczas gdy populacja podwoiła się od roku 1950, gospodarka światowa pięciokrotnie przyspieszyła tempo rozwoju, zwłaszcza w stosunkowo niewielu krajach uprzemysłowionych.

Dla wielu przyroda zdaje się być czymś funkcjonującym z dala od ich codziennego życia – żywność kojarzy się ze sklepem raczej niż z zasobami naturalnymi. Jednakże, zasoby biologiczne stanowią podstawę naszej egzystencji: o nie opierają się tak różnorodne dziedziny przemysłu jak rolnictwo, kosmetyka, farmaceutyka, obróbka drewna, ogrodnictwo, budownictwo i oczyszczanie ścieków.

Osłabiła się zdolność ekosystemów do radzenia sobie z klęskami żywiołowymi jak i z naciskiem ze strony ludzi w formie zanieczyszczeń i zmian klimatycznych. Utrata bioróżnorodności również oznacza zmniejszoną produktywność owych ekosystemów. Żywność jest jednym z tych produktów a jej zasoby stawiają czoła coraz to większym zakłóceniom produkcji: przez tysiące lat przyczyniliśmy się do udomowienia ogromnej liczby zwierząt i roślin. Jednak nowoczesne rolnictwo przemysłowe skupione jest na stosunkowo niewielkiej liczbie odmian roślin uprawnych a około 30% gatunków zwierząt gospodarskich obecnie narażonych jest na wyginięcie. Dla przykładu, aż 90% bydła w państwach rozwiniętych wywodzi się z jedynie sześciu ras. Utrzymanie genetycznej różnorodności wśród zwierząt powinno stać się istotną kwestią pozwalającą przyszłym pokoleniom wyselekcjonować odmiany lub utworzyć nowe gatunki, by poradzić sobie z narastającymi problemami, takimi jak zmiany klimatyczne, choroby i zmieniające się czynniki socjoekonomiczne.

Choć proces wyginięcia poszczególnych gatunków od zawsze występował w przyrodzie, to działalność ludzka przyspieszyła go w dużym stopniu: stwarzamy największy kryzys od klęski, która zniosła z powierzchni ziemi dinozaury 65 milionów lat temu. Poszczególne przypadki wymarcia gatunków są nieodwracalne a biorąc pod uwagę naszą zależność od upraw, leków i innych zasobów naturalnych, stwarzają poważne zagrożenie dla przeżycia nas samych.


Web References

Resources

  • Odwiedź www.cbd.int w celu uzyskania pełnych informacji na temat KRB
  • KRB prowadzi stronę poświęconą różnorodności biologicznej dla dzieci zawierającą gry, słowniczek i kącik edukacyjny: http://kids.cbd.int
  • Komisja Europejska wszczęła kampanię “Wszyscy razem w tym tkwimy”, by ukazać prawdziwe wpływ utraty bioróżnorodności na nasze codzienne życie i by wypromować akcje, które możemy podjąć w celu chronienia przyrody. Dostępne w wielu europejskich językach. Odwiedź: http://ec.europa.eu/environment/biodiversity/campaign
  • W celu przeglądu najbardziej inspirujących odkryć w dziedzinie zróżnicowania biologicznego dokonanych w roku 2009, odwiedź:

Author(s)

Dr Marlene Rau urodziła się w Niemczech a dorastała w Hiszpanii. Po zrobieniu doktoratu w dziedzinie biologii rozwojowej w Europejskim Laboratorium Biologii Molekularnej w Heidelbergu, w Niemczech, zajęła się dziennikarstwem i komunikacją naukową. Od roku 2008 jest wydawcą Science in School.

Review

Choć zróżnicowanie biologiczne jest niszczone w zastraszającym tempie, wiele osób wciąż zdaje się być nieświadomym zagrożeń, które możemy napotkać z powodu jego utraty. Mamy władzę i co robimy w tym kierunku? Czy istnieje cokolwiek, co powinniśmy robić? Czy to rzeczywiście prawda, że niszczymy naszą planetę?

Ten artykuł tematyczny może zostać wykorzystany na lekcjach biologii czy chemii, zwłaszcza gdy poruszane są temate ekologii i ochrony środowiska.

Potencjalne pytania na zrozumienie i punkty do dyskusji:

  • Jak rozumiesz termin ‘rozwój nieszkodliwy ekologicznie’?
  • Czym jest zróżnicowanie biologiczne?
  • Wymień trzy główne typy kryzysu, z którymi obecnie boryka się świat.
  • Czym jest konwencja i na jakich podstawach opiera się zazwyczaj konwencja tego typu?
  • Wymień trzy cele KRB.
  • Jakie etapy przechodzi KRB, aby radzić sobie z problemami ochrony środowiska?
  • Jakie masz zdanie na temat tego, w jaki sposób KRB radzi sobie z problemami ochrony środowiska? Czy konwencja ta przyczynia się do czegokolwiek dobrego?
  • Przedyskutuj, w jaki sposób utrata bioróżnorodności wpływa na nasze życie.

Andrew Galea, Malta

License

CC-BY-NC-ND

Download

Download this article as a PDF