Besmettelijke kanker Understand article

Vertaald door Edith van der Have-Raats. Kan kanker overgedragen worden van het ene individu op het andere? Bij sommige dieren is dat mogelijk. Helaas wordt een unieke Tasmaanse soort daardoor met uitsterven bedreigd. 

Dr. Elizabeth Murchison doet wetenschappelijk onderzoek naar de duivel. Naar het vechtlustige buideldiertje dat bekend staat onder de naam Tasmaanse duivel, wel te verstaan.

Deze diersoort, die alleen op Tasmanië voorkomt, wordt bedreigd door een soort kanker die vreemd genoeg direct van het ene dier op het andere wordt overgedragen. Met andere woorden: besmettelijke kanker. De aandoening heet Devil Facial Tumor Disease (DFTD), wat zoveel wil zeggen als aangezichtskanker van de (Tasmaanse) duivel. DFTD veroorzaakt grote tumoren op het gezicht en in de bek van de getroffen dieren. De ziekte heeft zich razendsnel verspreid door de populatie Tasmaanse duivels. Ze is vooralsnog niet te behandelen en zonder uitzondering dodelijk.

Minder bijten, minder kanker?

Dr. Murchison, tegenwoordig werkzaam aan de Universiteit van Cambridge in Groot-Brittannië, onderzoekt de genetische aspecten van DFTD en andere overdraagbare vormen van kanker. Op het eerste gezicht lijken deze vreemde ziektes alles wat we weten over kanker tegen te spreken. Kanker wordt gewoonlijk veroorzaakt door lichaamscellen die zich vanwege mutaties ongebreideld zijn gaan delen en gaan groeien. Bij overdraagbare kanker bestaan de tumoren echter niet uit cellen van het zieke dier zelf. De kankercellen zijn afkomstig van de oorspronkelijke tumor bij het individu waarin de ziekte als eerste is ontstaan. Die tumor heeft op de een of andere manier het vermogen gekregen om van dier op dier over te springen. De ziekte wordt overgedragen door cellen die afstammen van de oorspronkelijke tumor. Ze hechten zich aan een nieuwe gastheer en produceren vervolgens meer tumorcellen, die ook weer kunnen worden overgedragen op een volgend individu.

Eén aspect van de leefwijze van Tasmaanse duivels maakt zo’n overdracht van DFTD gemakkelijker: ze hebben de neiging andere dieren te bijten. Dat doen ze zelfs bij hun nauwe verwanten, en niet alleen als ze vechten of bij gekibbel om voedsel, maar ook tijdens het paren en in sociaal contact. Doordat ze zo vaak bijten, staan de Tasmaanse duivels nu bloot aan een dodelijke ziekte. DFTD zou wel eens een heel krachtig evolutionair mechanisme tegen bijten kunnen vormen, waarbij minder agressieve individuen in het voordeel zijn. Maar al zouden de duivels door die selectiedruk zachtaardiger worden, dan nog is het niet zeker dat de ziekte daardoor minder invloed krijgt. In dat geval, zo zegt dr. Murchison, verandert de tumor eveneens, zodat hij wellicht ook op andere manieren verspreid kan worden. ‘De duivels en hun ziekte evolueren gelijktijdig. Verandert de één, dan verandert de ander ook’, legt ze uit.

De perfecte kanker

‘Kanker is het gevolg van natuurlijke selectie op celniveau binnen een organisme’, vertelt dr. Murchison. ‘Het enige verschil is dat overdraagbare kanker heeft kunnen ontsnappen aan zijn gastheer.’ Gewone kanker bevindt zich evolutionair gezien op een dood spoor, omdat de tumorcellen tegelijk met hun gastheer doodgaan. ‘De perfecte kanker is overdraagbaar, want daardoor kunnen de tumorcellen in leven blijven en doorgaan met evolueren, zelfs al sterft de gastheer waarin ze zijn ontstaan.’

Ook gewone kanker kan evolueren. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat tumoren ongevoelig worden voor chemotherapie. ‘Als je een populatie cellen bestookt met iets waardoor 99 procent van de cellen doodgaat, blijft 1 procent in leven. Die ene procent begint op een gegeven moment weer te groeien’, aldus dr. Murchison. ‘Als je een patiënt behandelt, oefen je selectieve druk uit op de kanker.’

Ook al evolueren tumoren voortdurend, toch kennen we naast DFTD maar één andere kankersoort die zich ontwikkeld heeft tot een besmettelijke vorm.

Dat is Canine Transmissible Venereal Tumour (CTVT), een seksueel overdraagbare kanker bij honden, die in een groot deel van de wereld voorkomt. Gelukkig is CTVT veel beter te behandelen dan DFTD, en meestal is deze ziekte niet dodelijk. CTVT is sinds anderhalve eeuw bekend, maar is waarschijnlijk al veel langer geleden ontstaan. ‘We denken dat deze kanker ongeveer 11.000 jaar geleden is ontstaan; niet lang nadat honden voor het eerst werden getemd door mensen’, vertelt dr. Murchison. De tumoren waarmee honden vandaag de dag worden besmet, stammen dus allemaal af van die ene oorspronkelijke, oeroude tumor. Daarmee vormen ze de oudste van een zoogdier afkomstige cellijn ter wereld. 

Ontsnappen aan het afweersysteem

Is het gewoon een kwestie van geluk dat overdraagbare kanker zo weinig voorkomt? Of is er een dieperliggende oorzaak waardoor kanker bijna nooit verandert in een besmettelijke vorm? Kankercellen kunnen immers ook in een laboratorium groeien. Waarom lukt het maar zo weinig vormen van kanker om in een nieuw lichaam te groeien?

Eén duidelijk verschil is dat besmettelijke tumoren een manier moeten vinden om niet afgestoten te worden door het afweersysteem van hun nieuwe gastheer. Ze zijn immers afkomstig uit een ander individu. Uit recent onderzoek is gebleken dat DFTD-tumoren niet langer een bepaald molecuul maken dat aan het afweersysteem laat weten welke cellen vreemde indringers zijn. Zonder dit molecuul kunnen de DFTD-kankercellen ontsnappen aan het afweersysteem van hun nieuwe gastheer.

Maar volgens dr. Murchison denken veel onderzoekers tegenwoordig dat gewone tumoren zich ook tot op zekere hoogte voor het afweersysteem kunnen verbergen. ‘Het afweersysteem beschikt over mechanismen om kankercellen op te sporen’, vertelt ze. ‘Misschien is ons afweersysteem wel voortdurend bezig om ons lichaam te beschermen tegen duizenden beginnende tumoren. Kanker die ontdekt wordt, heeft zich dus al enigszins aangepast om te kunnen ontsnappen aan het afweersysteem.’

Beangstigend genoeg zijn er zelfs bij de mens enkele gevallen bekend waarbij kanker is overgedragen van de ene persoon op de andere. Dat gebeurde vrijwel altijd bij patiënten met een getransplanteerd orgaan. Een niet eerder ontdekte tumor in het gedoneerde orgaan veroorzaakte kanker bij de ontvanger. Er is echter ook één geval bekend waarbij een chirurg kanker heeft ‘opgelopen’ van een patiënt, nadat hij zichzelf had verwond tijdens een operatie.^w1.

Lezen we dan misschien op een dag in de krant dat er overdraagbare kanker is gevonden bij mensen? Waarschijnlijk niet, aldus dr. Murchison. ‘Het is erg onwaarschijnlijk dat er overdraagbare kanker ontstaat bij mensen. Ook in de natuur komt dat haast niet voor; we hebben tot dusver maar twee voorbeelden gezien.’ Maar als het toch gebeurt, weten we door het onderzoek van dr. Murchison wat we kunnen verwachten, en misschien hoe we een begin kunnen maken met het ontwikkelen van een goede behandeling.

In het volgende nummer van Science in School vertelt dr. Murchison meer over de resultaten van recent onderzoek naar de genetica van overdraagbare kanker.

Download

Download this article as a PDF