EIROforum: poznajemy obszary zainteresowań Science in School Understand article

Tłumaczenie Grzegorz Glubowski. EIROforumw1 jest współtworzone przez siedem europejskich międzyrządowych organizacji naukowo-badawczych, które nadzorują badania w rozmaitych dziedzinach – od biologii molekularnej do astronomii, od energii syntezy jądrowej po badania kosmiczne. Stosują…

EIROforum

Każda z tych organizacji (znanych jako EIROs), finansowana przez kraje członkowskie, partycypuje w wydatkach i może kierować swoich naukowców do udziału w badaniach wykorzystujących istniejące urządzenia. W wyniku połączenia możliwości finansowych wielu państw, organizacje te zapewniają sprzęt i warunki doskonalsze niż w przypadku którekolwiek państwa osobno, umożliwiając badania naukowe i techniczne w interdyscyplinarnych obszarach, na poziomie światowym.

Jako EIROforum, EIROs wspólnie ożywiają naukę europejską, dzieląc się swoim doświadczeniem, zasobami i urządzeniami. Współdziałają zarazem z Komisją Europejską i innymi organami Unii Europejskiej, rządami narodowymi, przemysłem, nauczycielami przedmiotów przyrodniczych, uczniami a także dziennikarzami.

Organizując na dużą skalę działania popularyzujące, EIROforum przybliża znaczenie i fascynację naukami przyrodniczymi szerokiej publiczności. Na przykład za pomocą Science in School EIROforum zachęca i motywuje młodych ludzi do poznawania przedmiotów ścisłych oraz ukazuje im, że praca naukowa wiąże się z satysfakcjonującą karierą zawodową.

CERN, Europejska Organizacja Badań Nuklearnych

CERN^w2 jest największym istniejącym laboratorium fizyki cząstek elementarnych, ulokowanym w Genewie, w Szwajcarii. Prowadzi się tu badania dotyczące podstawowych problemów fizyki, z wykorzystaniem największych na świecie i najbardziej złożonych instrumentów naukowych do badania elementarnych składników materii – cząstek elementarnych. Analizując zderzenia cząsteczek, fizycy poznają składniki budulcowe Wszechświata oraz podstawy jego istnienia.

Instrumenty w CERN to akceleratory cząstek i ich detektory. Akceleratory nadają wysokie energie cząstkom przed zderzaniem ich ze sobą lub z nieruchomymi tarczami. Detektory rejestrują rezultaty owych kolizji. Najnowszym instrumentem w CERN jest Wielki Zderzacz Hadronów (Large Hadron Collider – LHC), 27 km długości akcelerator cząstek usytuowany pod granicą francusko-szwajcarską.

Czy fizyka cząstek elementarnych ma coś wspólnego z chmurami?

Podczas gdy LHC dostarcza pierwszych wiązek dla eksperymentów, 50-cio letni synchrotron protonowy jest stosowany do badań ziemskiego klimatu.

Mimo, że w wielu eksperymentach na całym świecie badane są czynniki wpływające na klimat naszej planety, eksperyment CLOUD w CERN jest jedynym, w którym wykorzystuje się akcelerator cząstek. Wiązki protonów są tu wykorzystywane do symulacji strumienia cząstek w atmosferze, który pomiędzy poziomem gruntu a wysokimi partiami stratosfery ulega zmianom o czynnik 100.

Protony z synchrotronu wpadają do komory Wilsona o 3 m średnicy, zawierającej chmurę aerozolu, która dokładnie odtwarza zmienne warunki w atmosferze. Komora jest zaopatrzona w sieć czułych instrumentów analitycznych, śledzących zachodzące procesy: pojawienia się embrionalnych aerozoli, ich wzrost do zarodków nukleacji kropelek i cząstek lodu. CLOUD będzie badał również wpływ promieniowania kosmicznego na kropelki wody i cząstki lodu w chmurach.

Wyjątkowość CLOUD polega na tym, że pozwala odtwarzać w laboratorium czynniki, które mogą wpływać na formowanie się chmur. Możliwa jest zmiana składu chemicznego i temperatury gazu zamkniętego w komorze. Temperatura może być zmieniana od -90 °C do +40 °C, co w zasadzie pokrywa pełen zakres zmian temperatury atmosfercznej od najchłodniejszych partii stratosfery do najcieplejszych partii troposfery.

Ostatecznie, modelując wpływ procesów tworzenia się chmur na klimat, naukowcy z CERN i ich współpracownicy mają nadzieję na zbadanie dodatkowych, możliwych przyczyn zmian klimatu.

Więcej informacji Erlykin et al. (2010), CERN (2009), strona internetowa eksperymentu CLOUD^w3, oraz wykład online na temat eksperymentu CLOUD^w4.

Europejski program pozyskiwania energii z reakcji syntezy termojądrowej (EFDA-JET)

EFDA-JET^w5 jest europejskim programem badawczym fuzji jądrowej, ulokowanym w Culham Science Centre, w UK. JET jest największym na świecie tokamakiem – urządzeniem, w którym stosuje się silne pola magnetyczne do uwięzienia gorącej plazmy po to, by jądra wodoru w plazmie łączyły się ze sobą i uwalniana była energia.

JET jest największym obecnie na świecie urządzeniem do badania fuzji, w którym ponadto osiągniętą rekordową w skali świata moc fuzji jądrowej wynoszącą 16 MW, przy temperaturze sięgającej niebotycznej wartości – 150 000 000 °C w centrum plazmy. Liderując w dziedzinie przemysłowego wykorzystania fuzji do produkcji energii elektrycznej, JET wytycza najistotniejsze zagadnienia dla swojego następcy ITER^w6, międzynarodowego tokamaka, którego budowa trwa we Francji.

Kolejna cegła w murze

W urządzeniach fuzyjnych takich jak JET, elementy znajdujące się w bliskim kontakcie z plazmą są nieustannie narażone na eksplozje ciepła i neutronów z wirującej i niespokojnej plazmy, próbującej uciec z magnetycznej pułapki. Niektóre elementy muszą wytrzymywać temperatury sięgające powyżej 1000 °C pomimo tego, że są intensywnie chłodzone. W rezultacie, potencjalne uszkodzenia ścian są poważnym wyzwaniem dla fuzyjnej technologii i dalszych badań, a poszukiwanie nowych, wytrzymałych materiałów jest problemem o znaczeniu zasadniczym dla przyszłości elektrowni fuzyjnych.

W ramach wartej 60 milionów € modernizacji programu, wewnętrzne ściany JET pokrywa się na nowo takimi samymi materiałami, jakie będą zastosowane w ITER. Jest to nadzwyczajne przedsięwzięcie. Podczas całego 2010 roku, ponad 4500 elementów z włókna węglowego, którymi wyłożone są wewnętrzne ściany urządzenia, zostanie zastąpionych przez elementy pokryte berylem i wolframem, zadanie sięgające granic możliwości urządzeń do zdalnego obsługiwania JET.

Po ponownym uruchomieniu w 2011 roku, odnowiona maszyna będzie miała dużo lepsze możliwości niż obecnie. Ulepszony JET ma ambitne zadanie: poprawić światowy rekord – 16 MW energii wyprodukowanej podczas fuzji w 1997 – i osiągnąć 30 MW.

Europejskie Laboratorium Biologii Molekularnej (EMBL)

EMBL^w7, z głównym laboratorium w Heidelbergu, w Niemczech, prowadzi badania podstawowe na wszystkich poziomach biologii molekularnej, od molekuły do organizmu, a także biologii obliczeniowej, bioinformatyki, biologii systemów.

W EMBL dokonano wielu przełomowych odkryć, w szczególności Christiane Nüsslein-Volhard i Erich Wieschaus otrzymali nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny w 1995 rokuw8 za odkrycie ważnego mechanizmu genetycznego, kontrolującego wczesny rozwój embrionalny^w8.

Myszy zmieniające płeć – spojrzenie na kształtowanie się płci

U człowieka i większości ssaków płeć zdeterminowana jest przez układ chromosomów: osobniki żeńskie posiadają dwa chromosomu X, męskie posiadają jeden chromosom X i jeden Y. Przez długi okres naukowcy sądzili, że ścieżka żeńska – rozwój jajników i pozostałych cech żeńskich – była domyślna; jeżeli embrion posiadał w chromosomie Y gen nazywany Sry, mógł rozwinąć się w osobnika męskiego, jeśli nie, wtedy rozwijała się kobieta.

O genie Foxl2, nie ulokowanym w chromosomie płci i występującym dlatego u obu płci wiedziano, że odgrywał ważną rolę w ścieżce żeńskiej, ale nie poznano jego funkcji precyzyjnie. Gdy naukowcy z EMBL oraz ich współpracownicy z UK wyłączyli ten gen w jajnikach dorosłej samicy myszy, odkryli, że komórki w jajnikach przekształciły się w inne komórki typowo spotykane w testach.

“Byliśmy zaskoczeni” mówi Mathias Treier, jeden z naukowców EMBL. „Spodziewaliśmy się że myszka przestanie produkować oocyty, ale to co się wydarzyło było bardziej niesamowite: komórki wspierające rozwój jaja przejęły cechy komórek, które zwykle podtrzymują rozwój spermy, komórki produkujące hormony żeńskie przekształciły się w komórki typu męskiego.” Podważa to długo obowiązujące przekonanie, że rozwój osobników żeńskich jest ścieżką domyślną ukazując, że ścieżka męska musi być aktywnie zablokowana, i tym samym przewartościowuje naszą wiedzę o ewolucji płci.

Te odkrycia mają daleko sięgające implikacje dla medycyny reprodukcyjnej i mogą pomóc w przypadkach zaburzeń różnicowania płci u dzieci lub dla zrozumienia efektu nabywania męskich cech przez niektóre kobiety podczas przekwitania.

Po dalsze informacje, sięgnij do oryginalnej publikacji w Cell (Uhlenhaut et al., 2009) prezentację online Mathiasa Treier’a^w9.

Europejska Agencja Kosmiczna (ESA)

ESA^w10 jest europejską furtką ku przestrzeni kosmicznej. Ze swojej siedziby w Paryżu, ESA kieruje programami, dzięki którym zamierzamy dowiedzieć się więcej o Ziemi, o jej najbliższym otoczeniu kosmicznym, o Układzie Słonecznym i Wszechświecie, a również rozwinąć nowe technologie i usługi oraz wypromować europejski przemysł.

Razem z amerykańską National Aeronautical and Space Administration (NASA), Rosyjską Agencją Kosmiczną (Roscosmos), Kanadyjską Agencją Kosmiczną (CSA) i japońską Aerospace Exploration Agency (JAXA), ESA eksploatuje Międzynarodową Stację Kosmiczną^w11.

Czujniki o rozmiarach „kostki cukru” do monitorowania orientacji Ziemi

Jedną z przyszłych misji ESA będzie monitorowanie orientacji Ziemi w przestrzeni z pomocą najmniejszego żyroskopu, jaki kiedykolwiek powstał w Europie. Testowane obecnie urządzenie o rozmiarach kostki cukru, „serce” żyroskopu, wywodzi się od mikro-elektro-mechanicznego (MEMS) czujnika używanego w wyposażonych w ABS hamulcach u milionów samochodów.

Nie można w kosmosie wyróżnić ani góry ani dołu. Satelity definiują kierunek ku górze tym samym sposobem, jak na pokładach okrętów podwodnych i samolotów: za pomocą szybko wirujących żyroskopów, które utrzymują ustaloną orientację tak samo jak bączek, którym bawią się dzieci. Jednak dla potrzeb kosmonautyki. żyroskop w którym zastosowana tę zasadę jest skomplikowany, nieporęczny i niewystarczająco godny zaufania w przypadku długich misji kosmicznych.

Dla ESA, MEMS jest z tego powodu szczególnie obiecującą innowacją. Produkuje się je podobnie jak mikroprocesory, ale z dodatkiem ruchomych części i czujników, co umożliwia umieszczenie kompletnego urządzenia w pojedynczym krzemowym chipie.

powodu swojej małej wielkości, niskiego poboru energii i odporności na wibrację, te mikro-mechanizmy mogą wydawać się nieco egzotyczne, ale miliony czujników MEMS już jest stosowanych na europejskich drogach, ponieważ w 15 ostatnich latach MEMS były stosowane przez przemysł samochodowy. Obecnie MEMS uwalniają poduszki powietrzne, czujniki ciśnienia MEMS kontrolują ciśnienie w oponach, a żyroskopy MEMS pomagają zapobiec blokowaniu hamulców i utrzymaniu przyczepności podczas poślizgu. Wkrótce MEMS będą w kosmosie, ułatwiając monitorowanie orientacji Ziemi. Nieźle dla czegoś wielkości kostki cukru.

By dowiedzieć się więcej o stosowaniu MEMS w obserwacjach Ziemi odwiedź stronę internetową ESA^w12.

Europejskie Obserwatorium Południowe (ESO)

ESO^w13 to największa międzyrządowa organizacja astronomiczna w Europie i najbardziej produktywne obserwatorium astronomiczne świata. Ze swojej centrali w Garching, w Niemczech, ESO nadzoruje trzy światowej klasy miejsca obserwacyjne w Chile: Silla La, Paranal i Chajnantor. W Paranal, ESO eksploatuje Bardzo Duży Teleskop (Very Large Telescope), najbardziej zaawansowane obserwatorium astronomiczne dla światła widzialnego oraz VISTA – a największy teleskop świata. ESO jest europejskim partnerem dla budowy rewolucyjnego teleskopu astronomicznego ALMA, obecnie największego astronomicznego przedsięwzięcia, które jest realizowane w Chajnantor. Aktualnie ESO projektuje też teleskop pracujący w zakresie optycznym i bliskiej podczerwieni (the European Extremely Large optical/near-infrared Telescope, E – ELT), który stanie się największym okiem świata na Wszechświat.

Orion w nowym świetle

Wiele sekretów ujawnia Mgławica Oriona w pełnym dramatyzmu obrazie otrzymanym za pomocą nowego teleskopu przeglądowego ESO, VISTA. Ogromne pole widzenia tego teleskopu pozwala ukazać w pełni wspaniałość całej mgławicy, a obserwowanie w podczerwieni zajrzeć w głąb normalnie niewidocznych, zakurzonych regionów i obserwować ciekawe zachowanie bardzo aktywnych, młodych gwiazd tam ukrytych.

VISTA – teleskop do astronomicznych obserwacji przeglądowych w zakresie widzialnym i w podczerwieni (Visible and Infrared Survey Telescope for Astronomy) – został niedawno oddany do użytku w Obserwatorium ESO w Paranal. Jest to największy teleskop przeglądowy na świecie, przeznaczony do sporządzania map nieba widzianego w podczerwieni. Duże lustro (4.1 m), szerokie pole widzenia i bardzo czułe detektory, czynią z VISTA instrument wyjątkowy. Nowy, pełen dramatyzmu obraz Mgławicy Oriona ukazuje nadzwyczajne możliwości VISTA.

Mgławica Oriona jest wielką gwiezdną wylęgarnią, odległą od Ziemi o około 1350 lat świetlnych. Oglądana przez zwykły teleskop prezentuje się spektakularnie, jednak w widzialnym świetle można dostrzec zaledwie małą część obłoku, w którym formują się gwiazdy. Większa część spektaklu dokonuje się głęboko w chmurach kurzu i aby dostrzec całą prawdę, astronomowie potrzebują teleskopów z detektorami czułymi na dłuższe promieniowanie, które może przeniknąć kurz. VISTA zobrazował Mgławicę Oriona w długościach fal około dwukrotnie większych niż odbierane przez ludzkie oko.

Więcej informacji na stronach internetowych VISTA^w14.

Europejski Ośrodek Badań Materiałowych Promieniowaniem Synchrotronowym

The European Synchrotron Radiation Facility (ESRF)^w15 jest największym w Europie urządzeniem do badań promieniami Rentgena . Każdego roku, 7000 badaczy przybywa do Grenoble we Francji, by prowadzić ogółem 1000 różnych eksperymentów, z których wszystkie wyznaczają obszary najnowszej nauki. Fizycy pracują obok chemików i inżynierów. Biolodzy, medycy, meteorolodzy, geofizycy i archeolodzy stali się jego stałymi użytkownikami. Opracowują tutaj nowe rozwiązania przemysłowe, szczególnie w obszarze leków, kosmetyków, wyrobów petrochemicznych i mikroelektroniki.

Trwalsze torby plastikowe – zastosowanie promieni Rentgena

Spotkanie ESOF na początku lipca 2010 w Turynie, we Włoszech, zbiegnie się z niezwykłym eksperymentem w ESRF: Holenderscy i włoscy naukowcy przybędą do Grenoble z urządzeniem do produkcji cienkich folii, jakie potrzebne są w produkcji plastikowych toreb. Celem jest obserwacja na bieżąco tworzenia się struktury molekularnej cienkich plastikowych folii, z zamiarem zmniejszenia w przyszłości ilości zużywanych poliolefin, materiałów syntezowanych z naturalnego gazu ziemnego i ropy naftowej.

Produkcja plastikowych folii odbywa się z wykorzystaniem wytłaczania: stopiony granulat plastikowy jest przeciskany przez otwór (specjalnie zaprojektowany wylot, który nadaje kształt wytłaczanemu polimerowi). Wylot używany przy produkcji toreb reklamowych różni się od standardowego otworu tym, że jest cylindryczny i ma dmuchawę powietrza u szczytu, która rozprowadza strumień chłodnego powietrza wewnątrz cylindra. Wytłaczany plastik formuje tubę, do której wpada zimne powietrze i poszerza ją. Powietrze chłodzi też folię, która jest rolowana jako podwójny arkusz, złączony po obu stronach. Aby otrzymać torby, plastikowe folie łączone są u jednego końca i perforowane w drugim końcu przez szerokość (pomyśl z rolkach toreb na śmieci).

Jakość torby zależy od tego jak stopiony plastik utrwala się podczas rozszerzania i ochładzania. W ESRF, proces zastygania folii będzie obserwowany w promieniach Rentgena. Naukowcy użyją dwóch metod doświadczalnych: dyfrakcja szeroko-kątowa dostarczy informacji o strukturze krystalicznej polimeru, podczas gdy rozpraszanie niskokątowe jest czułe na uporządkowanie dalekozasięgowe, ze względu na kolejno występujące obszary amorficzne i krystaliczne. Obie metody mogą zostać użyte w rzeczywistym czasie, gdy polimer przechodzi od płynu do stan stałego. Zarówno stopień skrystalizowania jak też rozmiar uporządkowania dalekozasięgowego są związane z własnościami makroskopowymi: elastycznością i wytrzymałością. Będzie zatem możliwe zoptymalizowanie procesu wytwórczego, skutkując wytrzymalszymi i cieńszymi foliami plastikowymi, jak również oszczędnościami materiałowymi.

Szacuje się, że każdego roku produkuje się i zużywa folię plastikową w ilości wystarczającej do zawinięcia naszej planety w trzy warstwy polimeru. W przewidywalnej przyszłości folie poliolefinowe nadal będą używane przez na co dzień, więc nawet małe oszczędności przy ich produkcji prowadzą do cennej redukcji zużycia gazu ziemnego i ropy naftowej.

Aby zobaczyć jak produkuje się torby plastikowe, obejrzyj online wideo z Uniwersytetu Stanford^w16.

Instytut Laue-Langevin (ILL)

Usytuowany w Grenoble we Francji, ILL^w17 używa źródła neutronów będącego jednym z najintensywniejszych na świecie. Jako instytut usługowy, ILL użycza swoje urządzenia i specjalistyczną wiedzę goszczonym naukowcom (każdego roku, około 1200 badaczy z ponad 40 krajów i 800 eksperymentów). Badania dotyczą głównie podstawowych problemów w rozmaitych dziedzinach, włączając fizykę ciała stałego, chemię, biologię, fizykę jądrową i technologię materiałową.

Podczas gdy jedni przyjezdni naukowcy pracują nad projektami silników, paliwami, plastikami i produktami gospodarstwa domowego, inni badają procesy biologiczne na poziomie komórkowym i molekularnym. Inni jeszcze zajmują się zagadnieniami fizyki, które prawdopodobnie przyczynią się do konstrukcji elektronicznych urządzeń przyszłości. ILL może wyprodukować wiązki neutronowe, pozwalające zgłębiać procesy podstawowe dla wyjaśnienia powstania nasz Wszechświata, jego obecnego wyglądu, zdolności podtrzymywania życie.

Najnowsze zdobycze nauki: neutrony wspomagają europejski przemysł

Cięcie kamienia nie jest niczym nowym – nawet nasi prehistoryczni przodkowie potrafili to robić. Niemniej jednak, ten starożytny przemysł znalazł się ostatnio w zainteresowaniach naukowców używających nowoczesnej techniki: wiązki wysokoenergetycznych neutronów.

Podobnie jak wiele innych gałęzi przemysłu europejskiego, przemysł obróbki kamienia jest zagrożony tańszą konkurencją międzynarodową. Dla ochrony ponad 500 000 miejsc pracy, UE zainicjowała projekt badawczy (Pro-Stone), który ma doprowadzić do otrzymania doskonalszego, trwalszego narzędzia do obróbki kamienia.

Kamień jest cięty przez szybko obracające się stalowe dyski. Podczas używania, bardzo się one rozgrzewają oraz podlegają silnemu i nierównemu naciskowi, który może doprowadzić do zmęczenia metalu i jego pękania. W projekcie Pro-Stone, testowano efekty stosowania w dyskach tnących wstawek ze stopu tytanowo-niklowego (TiNi). Kiedy dysk osiąga określoną temperaturę, „inteligentna” wkładka ze stopu aktywuje się, wywierając działanie zmniejszające nacisk w pobliżu krawędzi tnącej dysku, co powinno zapobiec powiększaniu się pęknięć i chronić przed zmęczeniem metalu.

Badacze w ILL i ich współpracownicy czescy użyli wysokoenergetycznych wiązek neutronów, by sporządzić trójwymiarową mapę rozkładu nacisku dookoła wstawek. Zbadano nacisk zarówno w temperaturze pokojowej jak i w 130 °C, powyżej temperatury aktywacji wkładki ze stopu. Rezultaty pokazują, że wkładka powoduje istotną zmianę w nacisku, jakiemu podlega dysk tnący kamień.

Przemyślane rozmieszczenie wstawek w dyskach tnących, umożliwi zwiększenie wydajności i trwałości narzędzi do cięcia kamienia, dając przemysłowi obróbki kamienia w UE nową, konkurencyjną pozycję.

Po dalsze szczegóły z tych badań zajrzyj na stronę internetową Pro-Stone^w18.

By dowiedzieć się więcej na temat rozkładu nacisku i jak jest on badany w ILL, zobacz Hughes (2007).

References

• CERN (2009) On CLOUD nine. CERN Bulletin 24: 1-2. http://cdsweb.cern.ch/record/1180849
• Erlykin A et al. (2010) Cosmic rays, climate and the origin of life. CERN Courier 50(2): 15-17. http://cerncourier.com/cws/article/cern/41723
• Uhlenhaut NH et al. (2009) Somatic sex reprogramming of adult ovaries to testes by Foxl2 ablation. Cell 139(6): 1130-1142. doi: 10.1016/j.cell.2009.11.021

Web References

• w1 – Więcej informacji o EIROforum: www.eiroforum.org
• w2 – Aby dowiedzieć się więcej o CERN, zobacz: www.cern.ch
• w3 – Odwiedź stronę inernetowa eksperymentu CLOUD w CERN: http://cloud.web.cern.ch/cloud
• w4 – Nagranie video z ostatniego wykładu Jaspera Kirkby „Promieniowanie kosmiczne i klimat”. (‘Cosmic rays and climate’): http://indico.cern.ch/conferenceDisplay.py?confid=52576
• w5 – Więcej informacji o EFDA-JET jest do uzyskaniw na stronie: www.jet.efda.org
• w6 – By dowiedzieć się więcej o ITER, kolejnym kroku ku przemysłowemu pozyskiwaniu energii fuzji jądrowej zobacz: www.iter.org
• w7 – Więcej szczegółów o EMBL: www.embl.org
• w8 – Więcej o pracy, dla której Christiane Nüsslein-Volhard i Erich Wieschaus otrzymali nagrodę Nobla z Fizjologii i Medycyny w 1995 roku: http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1995
• w9 – Zarejestrowane na video wyjaśnienie Mathiasa Treier explaininga jak jajniki were turned into testes in mice, see: www.youtube.com/watch?v=-oL7RKUNchY
• w10 – Więcej o ESA, zobacz: www.esa.int
• w11 – Więcej o Międzynarodowej Stacji Kosmicznej: www.esa.int/esaHS/ESA0I6KE43D_iss_0.html
• w12 – Po dalsze informacje o czujnikach żyroskopowych wielkości ‘kostki cukru’ zajrzyj na: www.esa.int/esaCP/SEMVXYUHYXF_index_0.html
• w13 – Dalsze informacje na temat ESO: www.eso.org
• w14 – Więcej o VISTA, nowym teleskopie ESO: www.eso.org/public/teles-instr/surveytelescopes/vista
• w15 – Więcej o ESRF na stronie: www.esrf.eu
• w16 – W Stanford University nagrano video dokumentujące produkcję torebek plastikowych, dostępne na stronie: www.youtube.com/watch?v=fte32FKRG9I
• w17 – Więcej informacj o ILL: www.ill.eu
• w18 – By dowiedzieć się więcej o projekcie Pro-Stone, zobacz: www.dappolonia-research.com/prostonecm/doceboCms

Resources

• Jak zbudować i posługiwać się własną komorą Wilsona?, zobacz:
  • Barradas-Solas F, Alameda-Meléndez P (2010) Bringing particle physics to life: build your own cloud chamber. Science in School 14: 36-41.
• Aby dowiedzieć się więcej o LHC, zobacz:
  • Landua R (2008) The LHC: a look inside. Science in School 10: 34-45.
  • Landua R, Rau M (2008) The LHC: a step closer to the Big Bang. Science in School 10: 26-33.
• By więcej dowiedzieć się o Międzynarodowej Stacji Kosmicznej zobacz:
  • Hartevelt-Velani S, Walker C (2008) The International Space Station: a foothold in space. Science in School 9: 62-65.
  • Hartevelt-Velani S, Walker C, Elmann-Larsen B (2008) The International Space Station: life in space. Science in School 10: 76-81.

Institutions

License

CC-BY-NC-ND

Download

Download this article as a PDF