Επιστήμη στο ύπαιθρο: αναβιώνοντας την Παλαιολιθική Εποχή για μαθητές του δημοτικού Teach article

Μεταφρασμένο από τον Κωνσταντίνο Μιχαλοδημητράκη. Παίρνοντας τους μαθητές έξω από την σχολική αίθουσα ανοίγει ένα ολόκληρο εύρος δραστηριοτήτων για να μάθουν…

Η Παλαιολιθική Εποχή μπορεί να μην ήταν πολύ ευχάριστη περίοδος για να ζουν οι πρόγονοί μας, αλλά ανακαλύπτοντας περισσότερα για αυτή μπορεί να είναι μια ευχάριστη και διδακτική εμπειρία για μικρότερα παιδιά.

Κατά την τελευταία δεκαετία, οι συνεργάτες μου και εγώ έχουμε πάρει μια εκπαιδευτική πρωτοβουλία που ονομάζεται «μία εβδομάδα στο λιβάδι» και την εφαρμόζουμε στο μικρό μας σχολείο, το οποίο στεγάζει μαθητές ηλικίας 6-18 ετών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Ξεκίνησε ως μία αλλαγή από την ρουτίνα, για να δώσει στα μικρότερα παιδιά μια ανάσα από το καθημερινό ωράριο της μάθησης μέσα στις αίθουσες. Όμως έχει εξελιχθεί σε ένα εκπαιδευτικό εργαλείο για την διδασκαλία ενός μεγάλου εύρους θεμάτων που επικεντρώνονται στην επιστήμη, το οποίο πιστεύουμε ότι μπορεί να προσαρμοστεί εύκολα για παιδιά του δημοτικού όλων των ικανοτήτων.

Κάθε χρόνο, για μία εβδομάδα την άνοιξη ή το καλοκαίρι, δύο τάξεις μαθητών μεικτών ηλικιών (ηλικίες 6-11), στο σύνολο 20-30 παιδιά, ανταλλάσσουν την αίθουσα με ένα κοντινό λιβάδι για να μάθουν σε ανοιχτό χώρο. Αρχικά, η συνεργάτης μου και εγώ υλοποιούσαμε το πρόγραμμα μόνες μας· τα τελευταία χρόνια, είχαμε την βοήθεια μιας εκπαιδευόμενης δασκάλας και μίας φοιτήτριας. Επίσης έχουμε την υποστήριξη ενός τοπικού αγρότη, ο οποίος μας παρέχει πρόσβαση στα χωράφια του και μία σκηνή μογγολικού τύπου (yurt) σε περίπτωση που βρέξει. Με αυτές τις απλές εγκαταστάσεις, περνούμε τις μέρες μας μαθαίνοντας για την φύση, εστιάζοντας σε διαφορετικό θέμα κάθε χρόνο. Το 2010 διερευνήσαμε την ζωή κατά την Παλαιολιθική Εποχή.

Παρόλο ότι διδάσκουμε σε παιδιά με ειδικές ανάγκες (όπως μαθησιακές δυσκολίες, προβλήματα συγκέντρωσης και κινητικές δυσκολίες), η ομορφιά της εβδομάδας στο λιβάδι είναι ότι μπορεί να ενσωματώσει ένα ολόκληρο εύρος δραστηριοτήτων που να απευθύνονται σε διαφορετικά ενδιαφέροντα και επίπεδα ικανοτήτων.

Ένα λιβάδι με κοντινά δέντρα και ένα ρυάκι είναι ιδανικό, γιατί μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την διδασκαλία μιας ποικιλίας θεμάτων που συμπεριλαμβάνουν τα φυτά, τα έντομα, την διατροφή ακόμα και την δημιουργία απλών κατασκευών. Όμως, η έννοια είναι αρκετά ευέλικτη ώστε να μπορεί να προσαρμοστεί σε μία ποικιλία τοποθεσιών και θεμάτων – στα προηγούμενα χρόνια, είχαμε χρησιμοποιήσει θέματα για πειρατές, ιππότες και δεσποσύνες, τον Μεσαίωνα, άλογα, ζώα στις φάρμες, πλοία, την πτήση και τους Ολυμπιακούς Αγώνες.

Το πρόγραμμα ξεκινά μία εβδομάδα πριν πάμε στο λιβάδι, με ένα κουτί με βιβλία σχετικών με το επιλεγμένο θέμα: σε αυτήν την περίπτωση, την Παλαιολιθική Εποχή. Ως μία τάξη, μιλάμε για τις διαφορετικές πλευρές του επιλεγμένου θέματος: για παράδειγμα, για το τοπίο, την άγρια φύση που υπήρχε σε αυτό και πώς ζούσαν οι άνθρωποι εκείνη την εποχή – κυνηγώντας ζώα, μαζεύοντας φυτά, τις συνθήκες διαβίωσης, την οικογενειακή ζωή, τα εργαλεία κτλ. Παιδιά που δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον μπορούν να διαβάσουν επιπλέον πράγματα στον ελεύθερό τους χρόνο.

Η πραγματική διασκέδαση ξεκινά την πρώτη μέρα όταν φτάνουμε στο λιβάδι. Μόλις φτάσουμε, τα παιδιά μπορούν να εξερευνήσουν ελεύθερα την περιοχή που θα γνωρίσουν τις επόμενες μέρες. Οι συνθήκες είναι πολύ πιο στοιχειώδεις από αυτές που έχουν συνηθίσει τα παιδιά. Για τα πρώτα μερικά χρόνια υλοποίησης του προγράμματος, δεν είχαμε ούτε τουαλέτες· αντ’ αυτού τα παιδιά έσκαβαν ένα μικρό αποχωρητήριο και έχτιζαν ένα παραπέτασμα από βέργες (ίσια κλαδιά), χόρτα και φύλλα. Ακόμα και όταν ο αγρότης παραχώρησε φορητές τουαλέτες, πάλι τα καταφέραμε χωρίς καθαρό τρεχούμενο νερό: για το πλύσιμο των χεριών και των φαγητών, παίρναμε νερό σε δοχεία· για το πλύσιμο πινέλων, χρησιμοποιούσαμε νερό από το ρυάκι. Σίγουρα είναι χρήσιμο να έχεις ένα καταφύγιο (χρησιμοποιούσαμε μία σκηνή μογγολικού τύπου) για να φυλάγεις το βράδυ τον εξοπλισμό ή για να προφυλάγονται οι μαθητές κατά την ημέρα όταν βρέχει, αλλά κατά τα άλλα οι απαιτούμενες υποδομές είναι ελάχιστες. Πραγματικά, οι στοιχειώδεις συνθήκες μπορούν να μετατραπούν σε μία διδακτική εμπειρία. Και φυσικά κάνει τους μαθητές να εκτιμήσουν την επιστροφή τους στον 21^ο αιώνα όταν πηγαίνουν στο σπίτι κάθε βράδυ.

Για αρκετά από τα θέματά μας, ένα μεγάλο μέρος του προγράμματος είναι η ανακάλυψη του πώς εύρισκαν τροφή για τον εαυτό τους. Αυτή είναι μια σπουδαία ευκαιρία για διεπιστημονική μάθηση, η οποία συνδυάζει ένα μεγάλο εύρος ασκήσεων που μπορούν να προσαρμοστούν σε διαφορετικά επίπεδα, καλύπτοντας διαφορετικά θέματα επιστημών και τεχνολογίας.

Για παράδειγμα, στο πρόγραμμά μας για την Παλαιολιθική Εποχή, μία ομαδική άσκηση περιελάμβανε να μάθουν για το κυνήγι. Η ομάδα των κυνηγών – που ήταν δημοφιλής τόσο για τα κορίτσια όσο και τα αγόρια – έφτιαξε τόξα και βέλη από κλαδιά και νήμα^w1, και έμαθε πώς να τα χρησιμοποιεί. Το ότι υπήρχε εκεί κοντά ένα μικρό δάσος για να μαζέψουν κλαδιά και βέργες ήταν μεγάλη διευκόλυνση, αλλά φυσικά ήταν δυνατό να βρούμε τις πρώτες ύλες από κάπου αλλού εάν χρειαζόταν.

Αυτή η άσκηση προσφέρει μια σημαντική ευκαιρία για πειραματισμό και επίλυση προβλημάτων^w2. Ποιο είδος ξύλου δουλεύει καλύτερα; Πόσο χοντρό; Πόσο στεγνό; Και πώς είναι καλύτερα να ρίχνεις τα βέλη; Είναι καλύτερα να ρίχνεις με την φορά του ανέμου ή αντίθετα; Θα πρέπει να στοχεύεις οριζόντια ή προς τα επάνω; Κάνουν τα φτερά να πετούν τα βέλη πιο ίσια; Οι μαθητές ρώτησαν αυθόρμητα πολλές από αυτές τις ερωτήσεις, αλλά και οι δάσκαλοι μπορούν να βοηθήσουν να δομηθεί η άσκηση κάνοντας προτάσεις και κατευθύνοντας τα παιδιά προς την σωστή κατεύθυνση.

Φυσικά, το συμπληρωματικό του κυνηγιού είναι η συλλογή. Δοκιμάσαμε μία σειρά ασκήσεων συλλογής σε αρκετές από τις εβδομάδες μας στο λιβάδι, ως έναν τρόπο για να μάθουν περισσότερα για τα φυτά και την τροφή. Για παράδειγμα, μία ομάδα συνέλεξε βότανα, όπως χαμομήλι, μέντα και μελισσόχορτο (lemon balm) για αφεψήματα. Αυτά δεν ήταν γνώριμα σε πολλά από τα παιδιά, οπότε κάναμε μία συγκέντρωση γευσιγνωσίας και μύρισαν τα φυτά πριν και μετά τα βάλουν στο καυτό νερό^w2.

Μία άλλη ομάδα συνέλεξε εδώδιμα φύλλα όπως ταραξάκο (πικραλίδα) για να ετοιμάσει σαλάτα την οποία έφαγε όλη η τάξη. Μία τρίτη ομάδα συνέλεξε σπόρους σιταριού από τα χωράφια του αγρότη, τους άλεσαν φτιάχνοντας έτσι αλεύρι και έφτιαξαν επίπεδα ψωμιά^w3, δοκιμάζοντας διαφορετικές μαγειρικές μεθόδους, συμπεριλαμβανομένων των μεθόδων πάνω από ανοιχτή φωτιά και πάνω σε καυτές πέτρες.

Εκτός από την συμβολή στην άσκηση αρτοποιίας, το άναμμα μίας φωτιάς είναι ένας τρόπος μάθησης για το ποια υλικά καίγονται καλά και πώς να αποφευχθεί η ζημιά στο περιβάλλον, χρησιμοποιώντας τοπικά υλικά όπως άμμο, χώμα και νερό από το ρυάκι και μετά να τα καθαρίσουν. Επίσης παίζει ρόλο στην τελευταία φάση της εβδομάδας μας στο λιβάδι: την πρόσκληση των γονιών για να δουν τι έχουν μάθει τα παιδιά τους.

Σε τέτοιου είδους πρόγραμμα, η ασφάλεια είναι ένα πολύ σημαντικό πράγμα για να λάβει κανείς υπόψη. Όμως με λογικές προφυλάξεις καταφέραμε να έχουμε μόνο ένα μικρό ατύχημα σε 10 χρόνια. Το λιβάδι μας είναι περιφραγμένο και χρησιμοποιούμε περιοριστική ταινία για να περιορίζουμε τα παιδιά μόνο σε ένα μέρος του· μαθητές που δεν μένουν μέσα στα όρια της ταινίας στέλνονται πίσω στο σχολείο. Κάθε στιγμή, το κάθε παιδί είναι μέλος μίας ομάδας για την οποία είναι υπεύθυνος ένας ενήλικος.

Επίσης παίρνουμε ειδικές προφυλάξεις ανάλογα με τις ασκήσεις. Για παράδειγμα, είναι ζωτικής σημασίας η σωστή αναγνώριση των εδώδιμων φυτών^w4, η επίγνωση οποιωνδήποτε τοπικών παράσιτων ή άλλων κινδύνων για την υγεία και να μην επιτρέπεται να φάνε τα παιδιά οτιδήποτε χωρίς την άδεια ενός δασκάλου. Παρομοίως, ασκήσεις που συμπεριλαμβάνουν φωτιά ή τόξα και βέλη πρέπει να γίνονται υπό στενή επίβλεψη.

Οι ακριβείς ασκήσεις που διαλέγεις για το πρόγραμμά σου εξαρτώνται από το θέμα και τον χώρο που χρησιμοποιείς. Όμως, έχουμε πάντα αγωνιστεί να συμπεριλαμβάνουμε πρακτικές ασκήσεις. Για παράδειγμα, την χρονιά που το θέμα μας ήταν τα άλογα, είχαμε ένα αληθινό άλογο το οποίο μπορούσαν να ιππεύσουν και να περιποιηθούν τα παιδιά, φτιάξαμε ξύλινα άλογα και κοσμήματα για την χαίτη του αλόγου, για να αναφέρουμε μόνο μερικές από τις ασκήσεις. Όταν χρησιμοποιήσαμε το θέμα των πειρατών, τα παιδιά έφτιαξαν χάρτινες βάρκες και αγωνίστηκαν πάνω τους στο ρυάκι, έμαθαν ξιφομαχία, έπαιξαν παιχνίδια που συμπεριελάμβαναν την επιβίβαση σε άλλα πλοία και έφτιαξαν πειρατικά ρούχα και καλύπτρες ματιών.

Όποιο και εάν είναι το θέμα του τρέχοντος έτους, την τελευταία μέρα, στήνουμε εκθέσεις για το τι έκανε κάθε ομάδα. Για παράδειγμα, οι γονείς βλέπουν τα τόξα και τα βέλη και τα παιδιά εξηγούν πώς κατασκευάζονται και χρησιμοποιούνται. Η τάξη παρουσιάζει τους διαφορετικούς τύπους καύσιμου υλικού για την φωτιά με τους οποίους πειραματίστηκαν και επιδεικνύουν ποια καίγονται καλύτερα ή χειρότερα. Οι συλλογείς προσκαλούν τους γονείς να δοκιμάσουν τα διαφορετικά είδη βοτάνων που συνέλλεξαν κατά την διάρκεια της εβδομάδας.

Εκτός του ότι είναι μία ευκαιρία να δείξουν τι έχουν μάθει, η συγκέντρωση αυτή ενισχύει την μάθηση εμπλουτίζοντας το λεξιλόγιο των παιδιών και τα διδάσκει πώς να παρουσιάζουν τα αποτελέσματα ενός πειράματος. Αρχικά φοβόμασταν ότι αυτό το πιο ξεκάθαρα διδακτικό στοιχείο της εβδομάδας μπορεί να έκανε λιγότερο ευχάριστη την εβδομάδα στο λιβάδι για τα παιδιά, αλλά τελικά προέκυψε να λειτουργεί ως κίνητρο. Επιπλέον, βοηθά στην διεύρυνση της επιστημονικής και τεχνικής πλευράς μάθησης της εβδομάδας με την προσθήκη μίας γλωσσολογικής διάστασης.

Το κεντρικό μέρος της τελευταίας μέρας είναι το μαγείρεμα σε μεγάλη κατσαρόλα μίας σούπας από φρεσκοκομμένα λαχανικά και φυτά από το λιβάδι και τα χωράφια – μια ακόμη ευκαιρία να μάθουν για τα φυτά, αλλά και μία γενικότερη εισαγωγή στην υγιεινή διατροφή και μία κοινή εμπειρία για τα παιδιά, τους γονείς και τους δασκάλους. Για τους περισσότερους μαθητές μας, πολλοί από τους οποίους προέρχονται από μειονεκτικά περιβάλλοντα, αυτή είναι η πρώτη φορά που δοκιμάζουν σούπα φτιαγμένη από φρέσκα συστατικά. Με τα χρόνια, έχουμε παρατηρήσει ότι οι μαθητές παίρνουν μαζί τους την ιδέα του φρεσκομαγειρεμένου φαγητού όταν επιστρέφουν στο σπίτι τους – ένα τέλειο παράδειγμα για το πώς ενώνονται πρακτικά και θεωρητικά στοιχεία.

Η εβδομάδα στο λιβάδι παρέχει ένα ευέλικτο πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορεί να εδραιωθεί ένα εύρος ασκήσεων και το οποίο μπορεί να διαμορφωθεί από τους δασκάλους μαζί με τους μαθητές. Για παράδειγμα, εκτός από τον επιστημονικό πυρήνα του περιεχομένου της εβδομάδας στο λιβάδι, βρήκαμε χρόνο για τραγούδια, παιχνίδια και χειροτεχνίες και μπορέσαμε να βρούμε χρόνο ακόμα και για μια επίσκεψη σε έναν ντόπιο μελισσοκόμο. Είναι επίσης μία ευκαιρία για να συμμετέχουν εξωτερικοί συνεργάτες – στην περίπτωσή μας ο αγρότης, ο μελισσοκόμος και η τοπική ομάδα προσκόπων – σπάζοντας ακόμα περισσότερο την ρουτίνα της μάθησης σε σχολικές αίθουσες.

Τέλος, αντιπροσωπεύει έναν ολιστικό τρόπο διδασκαλίας, συνδυάζοντας διαφορετικές πλευρές της επιστήμης με πρακτικές ασκήσεις που έχουν πραγματικό αντίκτυπο στην ζωή των παιδιών.